Pogledaj Punu Verziju : Istorija Pirota
I - VI Vek
http://razbibriga.net/clear.gif
U srcu Balkana
Kada bi se tražile dve reči koje najbolje određuju sudbinu jednog grada kakav je Pirot,
onda su to, svakako, prvo put, a onda granica. Put koji je bio, i ostao, najkraća spona
između Srednje Evrope i Orijenta vezivao je grad za pitomu ravnicu kroz koju je prolazio,
a granice između starovekovnih plemena, kulturnih uticaja, provincija, carstava, država i
nacija su dodala još više bogatstva u istorijskom nasleđu ovoga područja.
Putevi na Balkanu su oduvek zavisili od pravca pružanja velikih planinskih lanaca, glavnih
reka koje su presecale celo poluostrvo i od položalja malih, plodnih kotlina usred
brdovitog reljefa ovog dela Evrope. Grad Pirot se nalazi na najvažnijem putu u
jugoistočnoj Evropi, u podnožju najvećeg planinskog lanca ovog dela Starog kontinenta,
na reci koja svojim tokom povezuje istočni i zapadni deo Poluostrva i u lepoj, zaštićenoj
ravnici okruženoj šumovitim planinama. Za razliku od puta koji je više od dva milenijuma
prolazio skoro istom trasom, granice su se neprestano menjale. Vojnopolitički i privredni
interesi mnogobrojnih naroda koji su naseljavali centralni Balkan, ili su samo kao
osvajački i migracioni talasi prolazili kroz ovu oblast, su crtali granice, ali je grad sve
vreme ostao na istom mestu i na svojim plećima gomilao mnogobrojne civilizacijske
slojeve. Pirot se nalazi skoro u samom središtu Balkana, na pola puta između Niša i
Sofije, na sredini između Panonske nizije u Podunavlju i Tračke nizije na samom rubu
Evrope, na najkraćem putu za Aziju.
Svratište na glavnom drumu
Prva pouzdana istorijska saznanja o centralnom Balkanu potiču još od starih Grka, koji su
se interesovali za ovu oblast samo posredno, jer je njihov najveći neprijatelj,
Makedonija, tokom III veka pre Hrista često ratovala protiv Dardanaca i Tračana, čije su
se naseobine graničile i u području današnjeg Pirota. Dardanci su bili na nižem stupnju
razvijenosti političkih ustanova i od svojih zapadnih suseda Ilira, sa kojima su bili srodni, i
u odnosu na istočne susede Tračane. Živeli su u plemenskom društvu, ali u vremenu
kada je njihova zajednica plemena počela da prerasta u državnu organizaciju usledila su
rimska osvajanja. Pokoravanje Dardanije izvršeno je na početku vladavine prvog rimskog
cara Oktavijana Avgusta, a administrativno priključenje usledilo je 14. godine
obrazovanjem provincija Mezije i Trakije. Oblast oko Pirota se našao na samoj granici
ove dve nove teritorijalne jedinice.
Važan putni pravac se koristio znatno pre uspostavljanja rimske vlasti, premda je sada
dobro organizovano Carstvo otpočelo sa izgradnjom puta od Singidunuma (Beograd)
preko Naisusa (Niš), Serdike (Sofija) i Hadrijanopolja (Jedrene) do Konstantinopolja
(Istambul). Bio je to dobro poznati Vojnički put ili Via Militaris. Nova valast je
raspoređivala svoje vojne posade duž puta i naseljavala koloniste, što je presudno
uticalo na romanizaciju starosedeoca, ali samo onih koji su živeli po većim mestima.
Rimska vlast je malo uticala na stanovnike sela, vladajuća državna kultura je bila
prihvatana veoma površno i sporo, tako da su se jezik i lokalni običaji malo promenili.
Međutim, jedna retka i izuzetno zanimljiva pojava se, još iz tog vremena zadržala u
govoru građana Pirota i okoline. Ako danas od nekoga čujete da kaže "kvo oratiš" (quo
oratish), znači da vas pita "šta govoriš". Velike državne reforme u doba cara Diokleciana
(284-305) zahvatile su i Balkan, pa je obrazovanjem novih provincija pirotski kraj ušao u
sastav Sredozemne Dakije (Dacia Mediteranea).
Prvi istorijski izvor, u kojem je zabeležen grad, je putopisna rimska karta iz IV veka
poznata kao Tabula Peutingeriana. Antičko naselje na mestu današnjeg Pirota se zvalo
Tures (na latinskom znači "kule") i prvobitno je služilo za kontrolu i odbranu glavnog
druma u ovom delu Carstva. U Turesu su putnici mogli da prenoće, da se okrepe i da
zamene konje ili kola. Naselje se zbog važne saobraćajnice vremenom razvijalo, ali je i
trpelo najezde Gota u IV veku i Huna u V veku. U VI veku, u doba cara Justinijana (527-
565), zvanični istoričar carstva, Prokopije iz Cezareje, u svom znamenitom delu "O
građevinama" detaljno opisuje neimarsku delatnost svog gospodara i kaže da je u
području od NIša do Sofije obnovio oko trideset tvrđava među kojima je verovatno bio i
Pirot. Osnovni razlog za ovo leži u stalnim prodiranjima Slovena i Avara preko Dunava. U
to vreme se naselje zvalo Kvimedava i nalazilo se na južnoj padini brda Sarlah.
Sudeći po arheološkim istrazivanjima grad je u to vreme imao zidine ojačane kulama,
postojala je ranohrišćanska bazilika, javna kupatila i druge zgrade i nekropola. Pored
utvrđenja, sa prvenstveno vojnom namenom, postojalo je civilno naselje u podgrađu, na
mestu zvanom Mađilka. Vizantija je uspevala da se odbrani od mnogih varvarskih naroda,
ali je ipak, u drugoj polovini VI i na početku VII veka balkanski deo carstva bo potpuno
preplavljen Slovenima koji su ubrzo postali presudni etnički elemenat na Poluostrvu. Rani
srednji vek je period iz kog nemamo nikakve izvore saznanja o gradu jer je naseljavanje
Slovena u potpunosti izmenilo dotadašnji istorijski tok. Gradovi su izgubili svoj dotadašnji
značaj, putevi se nisu koristili kao ranije, a jedna dobro organizovana država zamenjena
je labavo povezanim plemenskim zajednicama Slovena i skupinama starosedeoca
potisnutim u planine.
Via Militaris -Vojnički put
Jedan od najvažnijih poduhvata koje su Rimljani preduzimali, po osvajanju neke teritorije
i nakon uključivanja u administrativni sistem carstva, bila je izgradnja puteva. Na primer,
put Via Egnatija od Drača, preko Soluna do Konstantinopolja, izgrađen je odmah po
osvajanju Makedonije. Drumovi od Salone (Split) u unutrašnjost Ilirije (Bosna i
Hercegovina) prosečeni su za vreme cara Tiberija (14-37). Zapadni deo Vojničkog puta
od Singidunuma (Beograd) do Naisusa (Niš) izgrađen je verovatno tokom tridesetih
godina I veka, a prvi tragovi puta u Trakiji javljaju se u vreme cara Nerona (54-68),
nakon što je car Klaudije (41-54) uništio 46. godine Tračku državu. Put je po pravilu bio
širok 6m, popločan kamenjem, ili posut peskom i šljunkom. Trasa je bila precizno
izmerena, a svaka rimska milja (mille pasuum) bila je obeležena kamenim stubom sa
natpisom (milliare, lapis). Na svaki dan hoda su postojala prenoćišta (mansio) smeštena
u većim naseljima u kojima su bile uređene zgrade za smeštaj i odmor putnika.
Duž celog puta su postojale stanice za izmenu konja i kola (mutatio), pored njih su bile
gostionice (tabernae), dok su na pojedinim mestima kopani bunari. Za nadziranje puta,
građene su tvrđave sa okruglim kulama (castella, praesidia), ili pojedinačne kule (turres)
po kojima je dato prvobitno ime današnjem gradu Pirotu. Najpotpuniji opis puta je
Itinerarium Hierosolumitanum koji je sastavio neki hrišćanin putujući od Bordoa do
Jerusalima. Od Singidununuma do Konstantiopolja je bilo oko 670 milja, 31 prenoćište i 43
stanice. Devetog dana puta, iz pravca Singidunuma, drum je prolazio pored stanice
Latina (Telovac) i već bio u blizini kotline u kojoj je bio smešten Tures. Prva stanica
posle Turesa bila je Translitus (Sukovo ili Dimitrovgrad). Ovaj kamenom popločani rimski
put se jasno video i mestimično koristio čak i u XVI veku što saznajemo iz izveštaja
starih putopisaca.
http://razbibriga.net/clear.gif
Tabula Peutingeriana
Karta je nastala u IV veku za potrebe vojske, državnih službenika i trgovaca. Izrađena
je na osnovu podataka sa samog terena i više podseća na ilustrovani itinerer nego na
geografsku kartu, jer je prikazivanje reka jezera i reljefa veoma pojednostavljeno i često
vrlo netačno. Tabula Peutingeriana je jako izdužena u pravcu istok-zapad, tako da se
obrisi Afrike, Italije i Balkana teško prepoznaju na prvi pogled. Najkrupnijim slovima su
ispisani nazivi provincija, značajniji gradovi su obeleženi većim natpisima i crtrežima
raznih građevina.
Putevi su ucrtani crvenom bojom, a između naselja je brojevima ubeležena razdaljina u
miljama. Pirot je imenovan kao Turib(us), na petom odseku sedmog segmenta, na
sredokraći između Naisso (Niš) i Serdica (Sofija). Od Bele Palanke (Remesiana) ga dele 22
milje, a do sledećeg mesta, Dragomana (Meldiis) ima 24 milje. Interesantno je da je
Tures prikazan u podnožju planine, što je tačan položaj, ali je taj planinski venac
zanemarljivo mali u odnosu na antički Hemus (Stara Planina - Balkan) koga su u
srednjem veku zamišljali kao neprekinuti planinski lanac koji se pružao od Crnog mora
(Pontus Euxsinus) do Jadranskog mora (Mare Adriatikum) i zvali su ga Catena Mundi (na
latinskom Lanac Sveta).
VII - XV Vek
http://razbibriga.net/clear.gif
Između četiri carstva
Onaj ko želi da se iz istorijskih izvora, upozna sa srednjovekovnom istorijom Pirota, nalazi
se u nešto povoljnijem položaju od zainteresovanih za antički period, ali je ipak primoran
da, zbog mnogobrojnih nedorečenosti i prekida, sklapa nedovoljno jasnu sliku i predstavu
punu praznina.
Ponišavlje je, kao i veći deo Balkana, posle doseljavanja Slovena, veoma dugo ostalo
van svake državne organizacije, mada je Vizantija, barem formalno, smatrala to svojom
teritorijom. Uistinu, carski službenici i vojska su imali nadležnost samo nad većim
primorskim gradovima koje Sloveni, zbog neodgovarajuće ratne tehnike i veštine, nisu
uspeli da osvoje. Za vladu u Konstantinopolju je povratak stvarne vlasti nad balkanskim
provincijama bio veoma težak zadatak, čije se trajanje merilo vekovima.
Za to vreme su Sloveni živeli u okviru plemenskih organizacija dok se, krajem VII veka, u
Podunavlje nisu doselili Starobugari i 679-680. godine stvorili državu koja se postepeno
širila i zahvatala sve veću teritoriju. Tek je oko 810. godine, za vreme bugarskog hana
Kruma, severni deo pirotskog kraja ušao u sastav ove države kao pogranična oblast.
Početkom XI veka vizantijski car Vasilije II (976-1025) počeo je niz ratova protiv cara
Samuila u nameri da pokori bugarsku državu i u potpunosti obnovi vlast nad Balkanom.
Posle ovih ratnih sukoba Pirot je opet bio u sastavu Vizantije.
Od vremena cara Aleksija I Komnina (1081-1118) obrazovana je posebna tema, vojna i
civilna teritorijalna jedinica, sa sedištem stratega u Nišu, sa osnovnom namenom da štiti
centralne oblasti Balkana i glavni drum koji nije izgubio na svom značaju. Iz ovog
razdoblja obnove vizantijske vlasti verovatno potiče naziv Galata za jednu od starih
pirotskih mahala, što je odraz rasprostranjenog običaja da se delovi provincijskih
gradova carstva nazivaju po kvartovima Konstantinopolja.
Sam kraj XI i ceo XII vek protekao je u znaku krstaških pohoda i čestih sukoba Srbije,
Ugarske i Bugarske protiv Vizantije. Zbog položaja na glavnom kopnenom putu prema
Svetoj zemlji, Pirot i njegovi građani bili su svedoci prolaska mnogobrojnih vojski. Kao
prethodnica svih krstaša, prošao je Petar iz Armijena, koga je pratilo mnogo sirotinje
sakupljene sa svih strana. Na svom putu ka Jerusalimu, ove nedisciplinovane grupe uvek
gladnih i gramzivih bednika toliko su pljačkale lokalno stanovništvo da je vrlo često
dolazilo do oružanih sukoba. Takav talas putnika prošao je kroz Pirot u leto 1096 godine,
a u jesen iste godine pojavio se sam vrh evropskog viteštva: vojvoda od Lorene Gotfrid
Bujonski, grof Rajmund Tuluski, brat francuskog kralja Gij od Vermondoa, brat engleskog
kralja i sin Viljema Osvajača Robert Normandijski, grof Robert Flandrijski i mnogi drugi.
Godine 1147. kroz Pirot prolaze ratnici Drugog krstaškog pohoda, predvođeni nemačkim
carem Konradom III i francuskim kraljem Lujem VII. Kao jedan od mnogobrojnih dokaza i
nteresovanja zapdnoevropskih vladara za Balkan tog vremena je i Idrizijeva karta
izrađena 1154. za potrebe normanskog kralja Rodžera II. Na ovoj mapi se nalazi Pirot
ubeležen pod imenom Atrui.
http://razbibriga.net/clear.gif
Idrizijeva karta
Iz vremena povećanog interesovanja Evropljana za putovanja, trgovinu i daleke ratne
pohode, potiče i znamenita karta i delo Geografija Arabljanina Idrizija (1099-1164). Idrizi
je rođen na samom severozapadu Afrike, u Tangeru, a po poreklu je bio iz poznate
porodice koja vuče svoje korene od samog proroka islama, Muhameda. Školovao se u
Kordobi i proveo petnaest godina u Palermu, na Siciliji, u službi normanskog kralja
Rodžera II. Za potrebe svog gospodara je 1154. godine napisao delo pod naslovom
Zabava za onog koji želi da obiđe Zemlju i sačinio kartu nazvanu Tabula Rogeriana. I
kniga i karta su rađene dvojezično, arapsko-latinski. U ovim delima sakupljena su mnoga
znanja arapskih i evropskih geografa i kartografa, a Balkan je prikazan u dva klimatska
pojasa i na šest sekcija.
Objašnjenja u Geografiji su neophodna za lakše korišćenje karte jer sadrže podatke o
privredi, zemljištu, stanovništvu i zanimanjima. Idrizi je bio veoma uporan, tako da je
godinama sakupljao podatke iz putopisa i ostalih pisanih dela, od trgovaca vojnika i
putnika. Na karti, koja prikazuje ceo, tada poznati svet, nalazi se skoro 2500 toponima,
a u Geografiji ih ima skoro 7000.
O Pirotu Idrizi kaže: "Od Niša do Atrui (Pirot) ima 40 milja na istok, ili jedan dan hoda.
Grad Atrui se nalazi na jednoj maloj reci koja izvire iz srpskih palanina i teče sa istočne
strane grada sve do ušća u Moravu". Atrui-Atrubi, kao naziv za današnji grad Pirot, je
verovatno, posledica Idrizijevih izvora saznanja. On je, po svemu sudeći, koristio neki
rimski itinerer, ili kartu, na kojoj se javlja naziv Turres-Turribus pa ga je dodatno
izmenio, prilagodivši ga svom izgovoru. Na karti se veoma jasno vidi da je grad smešten
u podnožju planine, na obali reke.
Srpski vladar, veliki župan Stefan Nemanja (1166-1196), je tokom čitave svoje vladavine
nastojao da zaposedne dolinu reke Nišave, pa i grad Pirot. Prvo je u savezu sa Mađarima
1182-1183. godine uspeo da osvoji Niš, Pirot i prodre do Sofije. Međutim, ova osvajanja
su bila nesigurna, pa se nova prilika za rat protiv Vizantije i jačanje pozicija javila tokom
Trećeg krstaškog pohoda. Za razliku od engleskog kralja Ričarda Lavljeg Srca i
francuskog kralja Filipa II Avgusta, koji su putovali morem, nemački car Fridrih Barbarosa
je išao kopnenim putem. Pre polaska Barbarosa je pregovarao o prolasku svoje vojske i
sa Vizantijom i sa njenim neprijateljima, među kojima je bio i srpski veliki župan Stefan
Nemanja. Do susreta između srpskog i nemačkog vladara i izaslanika bugarskog cara
došlo je u Nišu 30. jula 1189. godine, posle čega su Krstaši nastavili put i prošli kroz
Pirot prvih dana avgusta. Pošto je brojna nemačka vojska predstavljala veliku pretnju za
Vizantiju među njima je došlo do sporazuma i Krstaši su ubrzo prebačeni u Malu Aziju.
Vizantijski car Isak II Anđeo (1185-1195) je odmah zaratio i protiv prvog cara
obnovljene Bugarske, Asena I (1186-1197) i protiv Srba, koje je potukao u značajnoj
bici na reci Moravi 1190. godine. Stefan Nemanja se u mirovnom ugovoru obavezao da
će vratiti sve osvojene teritorije, dok se Asen uspešno odupirao vizantijskim napadima i
čak proširio državu.
Od ovog vremena se Pirot ponovo našao u Bugarskoj i ostao sve do tridesetih godina
XIV veka. Iz poslednjih godina bugarske vlasti potiče i crkva sv. Nikole kod sela
Staničenja izgrađena i oslikana 1331. godine kao zadužbina i grobnica mesnog
upravitelja Arsenija i njegove porodice. Crkva je danas posvećena sv. Petki - Paraskevi i
najstariji je u potpunosti očuvan sakralni objekat u pirotskom kraju. Pirot je na duže
vreme, u sastav Srbije, ušao za vreme kralja i cara Dušana (1331-1355) i ponovo imao
ulogu pograničnog mesta.
Kada se država tokom sedamdesetih godina, posle vladavine cara Uroša (1355-1371),
brzo raspadala potpunim izdvajanjem moćnih feudalnih gospodara, grad Pirot i okolina su
u oblasti kneza Lazara.
Susedna Bugarska je već neko vreme bila vazal Turaka i koristila se kao polazište za
nova osmanlijska osvajanja, tako da je pirotska oblast i cela dolina Nišave, tokom
poslednje dve decenije XIV i u prvoj polovini XV veka, iznova, kao u XII veku, služila kao
veoma prometna ratna staza. Osmanlije su tokom svog nadiranja u središte Balkana i
jezgro srpskih zemalja prvobitno koristili putni pravac od Sofije ka Nišu. Prvi prodor je
usledio 1381. godine, kad je turska vojska bila potučena na Dubravici kod Paraćina i
vratila se nazad. Drugi pokušaj je usledio 1386. godine kad je sam sultan Murat
predvodio svoje ratnike i vratio se posle izbegnutog sukoba. Pirot je po prvi put ušao u
sastav Turske u vremenu između pada Sofije 1382. godine i osvajanja Niša 1383.
godine. Iz ovog razdoblja borbe za opstanak srpske države potiče i gradsko utvđenje,
Kale, izgrađeno pored reke Bistrice, leve pritoke Nišave.
Početkom XV veka pirotski kraj ponovo postaje poprište sukoba između Srba i Turaka.
Posle pogibije sultana Bajazita 1402. godine među njegovim sinovima se rasplamsala
borba oko prestola, a u sve to je uvučena Srbija i despot Stefan Lazarević (1389-1427).
U međusobnim sukobima dveju zaraćenih strana Pirot je nekoliko puta stradao i menjao
gospodare. Konačan rasplet je usledio pogibijim sultana Muse (1411-1413) i dolaskom na
vlast sultana Mehmeda I (1413-1421), saveznika Stefana Lazarevića. Posle ovih
događaja Pirot se ponovo vraća u sastav srpske države i doživljava kraći period mira.
Kao svojevrsni odraz desetogodišnjeg perioda političke i privredne stabilnosti je i
izgradnja manastira Poganova. Ovu zadužbinu je sazidao lokalni upavitelj Konstantin i
njegova žena Jelena. Nesumnjivo najvredniji umetnički predmeti iz ovog hrama su
čuvena i veoma vredna Dvostrana ikona despotice Jelene - Jefimije i Ikona mrtvog Hrista.
Pirotski kraj je ostao u sastavu Srbije najkasnije do 1425-1427. godine kad je novi
sultan Murat II (1421-1451) preko Sofije, Pirota i Niša u dva navrata napao Srbiju,
plenio neke gradove i konačno 1428. godine osvojio Niš čime je cela oblast oko reke
Nišave ušla u sastav Turske. Srbija je uz pomoć Ugarske 1443. godine godine ponovo
pokušala da povrati ove teritorije, kad je organizovan veliki ratni pohod protiv Osmanlija
na čelu sa srpskim vladarem, despotom Đurđem Brankovićem (1427- 1456), i istaknutim
ugarskim vojskovođom Jankom Hunjadijem. Krajem novembra 1443. godine ova
saveznička vojska prolazi kroz Pirot, gde se nalazio i ugarski kralj Vladislav i tom prilikom
izdao jednu povelju. Međutim, hrišćanska vojska se, zbog oštre zime, vratila nazad i u
povlačenju nanela Turcima strahovit poraz na planini Kunovici između Pirota i Niša 2.
januara 1444. godine Segedinskim mirom posle ovog rata, Pirot nije ušao u sastav
obnovljene Srbije, već je trajno uključen u turski administrativni sistem, kao sedište
nahije u okviru Sofijskog sandžaka.
XVI - XVIII Vek
http://razbibriga.net/clear.gif
Ni selo ni grad
Pirot, kao naziv za grad, prvi put se javlja u srednjovekovnim dubrovačkim i srpskim
izvorima i plod je sklonosti Slovena da stara, zatečena imena gradova, uz male izmene,
prilagode svom izgovoru. Naprimer, antička Serdika postala je Sredec, grčki Tesaloniki
preobražen je u Solun. Prvobitna rimska naseobina Turres je u vizantijsko doba, prostim
prevođenjem ove reči na grčki jezik, u značenju "kule", nazvana Pirgos, a Sloveni su,
jezičkim prilagođavanjem, gradu dali naziv Pirot. Interesantno je da grčki naziv nije
osvedočen u sačuvanim istorijskim izvorima.
U vreme petovekovne vladavine Turaka nad ovim delom Balkana, Pirot je u velikoj meri
promenio svoju prirodu, sastav stanovništva, pa i ime. Turci su ga nazvali Šehirkej, a
najstariji dokumenat sa ovim imenom grada potiče iz 1443. godine. Upitanju je složenica
koja se sastoji od turskih reči "šeher", što označava otvoreno gradsko naselje sa
većinom muslimanskog stanovništva, nekoliko džamija, muslimanskom verskom školom,
javnim orijentalnim kupatolom, zajednicom derviša i zgradom za putnike u prolazu.
Reč "kej" se odnosi na manje naselje čiji se stanovnici bave prvenstveno poljoprivredom.
Međutim, drugo objašnjenje za ime grada je u vezi sa istaknutim članovima derviškog
reda, šejhovima. Oni su bili jedno od glavnih oružja turske vlasti u kolonizaciji
novoosvojenih teritorija, na taj način što su se kao neka prethodnica naseljavali često
uz ličnu podršku samog sultana. Zbog svog položaja na veoma važnom putu, Pirot je
možda još u razdoblju 1382-1389. godine već bio naseljen dervišima. Grad postaje jedno
od usputnih stanica karavanske trgovine sa svim pratećim potrebama.
Kratke, ali često, dragocene zapise ostavili su nam mnogobrojni putopisci koji su prolazi
kroz pirotski kraj. Na osnovu njih možemo zaključiti čime su se bavili stanovnici, kako je
izgledao grad i okolina. Sudeći po turskim popisima iz XVI veka glavninu stanovništva
činili su muslimani, a zabeležen je bio i veći broj Srba koji su prešli u islam.
Za razliku od srednjovekovnog razdoblja, grad je veoma dugo bio zaštićen od ratnih
razaranja, jer se nalazio duboko u jezgru evropskih poseda Turskog carstva. Međutim,
Austrija, Rusija i Mletačka republika postepeno preuzimaju vojnu inicijativu i uspevaju da
potiskuju Tursku. Tokom dugotrajnog rata između Austrije i Turske (1683-1699), grof
Ludvig Badenski je uspešno predvodio vojsku kroz dolinu Morave i oslobodio Niš
septembra 1689. godine. Jedinice generala Pikolominija gonile su dalje Turke dolinom
Nišave i u popaljenom Pirotu ne zatiče ni jednog turskog vojnika. Sledeće godine,
avgusta meseca, Turci vraćaju vlast nad Pirotom. U ratu Austrije i Rusije protiv Turske
1736-1739. godine. Pirot je ponovo bio oslobođen 31. jula 1737, ali je bio prepušten
Turcima već 20. sptembra 1739. godine. Posle ovoga su Turci izvršili strahovite zločine
nad Srbima, jer su učestvovali u ratu na strani Austrije. Jedini oslonac naroda u ovo
nesigurno vreme bila je Crkva. Dva najznačajnija spomenika iz vremena obnove Pećke
patrijaršije su manastir sv. Đorđa kod Temske i manastir sv. Nikole kod Planinice. Oni
svedoče o vitalnosti ovdašnjeg naroda i o njhovoj želji da sačuvaju svoju versku i
kulturnu posebnost pod vekovnom vlašću inoveraca.
XIX - XX Vek
Uoči izbijanja Prvog srpskog ustanka, Pirot i pirotski kraj, bio je područje sa većinskim
srpskim stanovništvom. Pirotsko stanovništvo se pre svega bavilo ratarstvom,
zemljoradnjom i stočarstvom. Srbi su činili većinu, a Turci Osmanlije su bili manjina, kako
u samom gradu, tako i u pirotskom kraju. Tursko stanovništvo je živelo na levoj obali
Nišave u okolini pirotskog grada, dok je hrišćansko stanovništvo živelo na desnoj. Turci
su svojim čivčijama podigli zgrade da bi obrađivali zemlju u Tijoj Bari, kako predpostavlja
Kosta N. Kostić, a baru su vremenom nasipali i nastanili se kako se broj stanovnika
povećavao. Već u četvrtoj deceniji XIX veka Tija Bara je gusto naseljena, isključivo
srpskim hrišćanskim stanovništvom.
Iako su zvanično bili u slopu Turske, Piroćanci su učestvovali u Prvom srpskom ustanku.
Od samog početka ustanka, hajduci iz krajeva oko Nišave i sa Stare planine učestvuju u
svim akcijama srpske ustaničke vojske. Knez Marinko je pod zapovedništvom imao i
dobrovoljce iz pirotskog kraja. Sin kneza Marinka, Blagoje Marinković, bio je Karađorđev
pratilac, a potom i vojvoda Sokolske nahije. Od 1805. godine oslobodilački pokret
ojačava pod uticajem događanja u okolnim nahijama, Leskovačkoj i Niškoj. Veliki broj
dobrovoljaca, pojedinačno ili u grupama prelazi u Srbiju i bori se na strani Karađorđeve
vojske.
Od izbijanja Prvog srpskog ustanka, turske vlasti činile su sve da spreče njegovo širenje,
naročito na krajeve oko Pirota i Nišave, ali već 5. aprila 1805. godine objavljena je vest
da su se hrišćani u pirotskom kraju podigli protiv Turaka, a ustanak preti da se raširi. U
bici kod Deligrada 1806. godine učestvovalo je i mnogo ratnika Piroćanaca.
Drugi srpski ustanak
Što se tiče Drugog srpskog ustanaka, borci pirotskog kraja nisu učestvovali u borbama
Srba sa Turcima zato što se ustanak koji je predvodio Miloš Obrenović nije širio izvan
beogradskog pašaluka, ali su mnogi Piroćanci, izbegli za vreme Prvog srpskog ustanka,
učestvovali u borbama.
Pisma iz 1816. godine pokazuju, da su pirotske čorbadžije, pored ekonomskog uticaja,
imale i značajan politički uticaj. U Pirotu je postojala tajna organizacija nastala pre 1820.
godine. Kao dokaz mogu poslužiti dva pisma iz Hilandara. Jedno su pisali pirotski trgovci,
a drugo hilandarski duhovnik Ignatije. Ona pokazuju da je grčki oslobodilački pokret
protiv Turaka imao odjeka i u Pirotu. Revolucionarne ideje, pre svega Heterita iz Grčke,
prenosila su crkvena lica. U prvom pismu se, naime, čorbadžije obraćaju Hilandaru
povodom sultanove naredbe da se izgna protosinđel Danilo, koji je bio pripadnik grčkog
oslobodilačkog pokreta heterista, i traže njegovo izbavljenje. Iz drugog pisma saznajemo
da su svetogorski duhovnici boravili u Pirotu i da Turci represalijama potiskivali širenje
uticaja grčkog oslobodilačkog pokreta. Uspešnim završetkom grčkog ustanka i mirom u
Jedrenu 1829. godine granica Srbije spustila se na jug u pravcu Niša i Pirota kod
Oreovice.
Pošto je Srbija dobila autonomiju veze Pirota sa njom počinju da bivaju sve jače. Te
veze održavaju trgovci i zanatlije koji su sa Srbijom održavali poslovne odnose. Potvrda
o njihovom ekonomskom jačanju je i njihova uloga dobrotvora pri izgradnji crkava i
manastira. O tome svedoči natpis nad ulaznim vratima Stare crkve na Pazaru, podignute
1834. godine. Grad je u zapisima opisivan kao čist, sa dosta dućana i kafana. Ali se iste
godine u Pirotu pojavila prvo kuga, a portom i kolera.
Postavljanje srpsko-turske granice, uticalo je na doseljavanje muslimana i Turaka iz
oslobođenih nahija. To je ponovo pogoršalo srpsko-turske odnose, jer su doseljenici
pokušali da na silu uzmu hrišćanska sela i posede. Ovi doseljenici ne poštuju ni tursku
vlast, odnosno sultanovu, tako da se u Pirotu ponovo vrši progon i zulum nad viđenijim
ljudima. Stanovništvo najpre reaguje tako što beži u Gurgusovac, današnji Knjaževac.
Od januara do aprila 1836. godine pobeglo je više od 930 ljudi.
Stalno nasilje koje su Turci vršili izaziva i kod gradskog i kod seoskog stanovništva
revolt, koji prerasta u organizovani otpor.
Pirotska buna 1836. godine
Sve veći pritisak, koji su činili Turci primorao je stanovništvo u pirotskom kraju da se
odluči da li izbegne u Kneževinu Srbiju i ostavi sve što ima ili da se bori. Veliki broj onih
koji su pobegli pred zulumom, učinio je da se Turske vlasti zapitaju šta će se desiti ako
se vrate naoružani i spremni da se bore da bi povratili svoja ognjišta. Oni koji su na
teritoriji Kneževine Srbije već počeli da se organizuju, skrenuli su pažnju na sebe. Da bi
zaštitio Srbiju od novih ratova, Miloš organizuje pregovore progonjenih Srba sa Tucima.
Usledili su pregovori, izaslanik Miloša Obrenovića u ovim pregovorima bio je Avram
Petronijević. Dogovoreno je da se izbegli Piroćanci vrate, a da Hadži-Neša bude
postavljen za kodžabašu.
Dok su pregovori trajali, u Pirotu je izbio sukob između Turaka i oko 8000 Piroćanaca.
Vođa bune bio je Hadži-Neša Filipović. On je po mišljenju Piroćanaca trebao da bude
predstavnik sultanove vlasti. Dakle buna nije bila usmerena protiv sultana, već protiv
njegovih predstavnika u Pirotu. Narod je umiren pošto je smenjen ajan Mahmud, a za
vladiku postavljen Nektarije.
Ali uprkos svemu mir nije trajao dugo. Već 14. avgusta 1836. godine, kod Temačkog
manastira, sakupio se veliki broj pobunjenika. Vođa pobune bio je Cvetko, bivši policajac
iz Pirota. U prvom sukobu sa Turcima, u blizini Golemog mosta u Pirotu, pobunjenici su
bili primorani da se povuku u pravcu srpsko-turske granice. Knez Miloš, međutim,
zahteva da se buna uguši makar i nabrutalnijim merama, pogubljivanjem, pa je pirotska
Porta popustila i privremeno utišala bunu, a položaj hrišćana je poboljšan određenim
administrativnim merama.
Osim stradanja od osmanlijske samovolje, Piroćancima je u ta vremena pretilo još jedno
veliko zlo – kuga. U samoj varoši je od kuge 1836-1837. godine umrlo 4000 duša.
Ovakav gubitak promenio je demografsku sliku, jer je veći deo tuskog stanovništva
nastradao. Kuga je nanela štetu i pirotskoj ekonomiji.
Stanje koje je nastalo posle Pirotske bune nije se moglo održati. Godine 1841. za niškog
upravitelja postavljen je Mustafa-Sofi paša, koji je svojim postupcima prema narodu,
uticao da dođe do izbijanja novog ustanaka. Iako su porta i sultan želeli da novim
hatišerifom poboljšaju odnose muslimana i hrišćana i stabilizuju ekonomski i politički
položaj Osmanske države, to im nije pošlo za rukom. Protiv ove reforme su bili skoro svi
muslimani pa je došlo do potpune anarhije u pojedunim područjima. Jedan od onih koji su
takvo stanje hteli da iskoriste bio je i Mustafa-Sofi paša.
Najvažniji događaj, u Pirotskoj nahiji, bio je osvajanje Bele Palanke. Međutim, posle
nekoliko sukoba sa turskom vojskom, koja je bila nadmoćnija, izgubili su je. Turcima su u
pomoć prišli i arbanasi, koji su ostali upamćeni po velikim zulumima. Mnogo žena i dece
odvedeno je u roblje, a veliki broj ljudi je preveden u islam.
Slom narodnog ustanka 1841. godine je pogoršao položaj gradskog i seoskog
stanovništva. Jaz između spahija i hrišćana je produbljen. Turska uprava u Pirotskoj
nahiji bila je neefikasna, a to je dovodilo do samovolje turskih činovnika i pravne
nesigurnosti građanstva. U Pirotu je obnovljena institucija kodžobaše koja je bila ukinuta
1841. godine, a predstavljala je neku vrstu samoupravnih prava hrišćana u okviru
pojedinih opštinskih teritorijalnih jedinica. Ovim je na izvestan način bila priznata lokalna
samouprava.
Uskoro je ponovo došlo do promene turske zvanične politike, a samim tim i njenog
odnosa prema hrišćanskom stanovništvu. Porta je izjednačila položaj hrišćanskog
stanovništva sa pripadnicima tursko-muslimanskog društva. Ovim je trebala da se spreči
želja za oslobađanjem hrišćanskih podanika i da se oni što više vežu za tursku državu.
Sredinom XIX veka Pirot je bio pod velikim uticajem ekonomskih i društvenih kretanja u
Srbiji. Uspostavlja se proizvodnja za potrebe tržišta, a zbog svog geografskog položaja,
Pirot postaje trgovinski i zanatlijski centar. Nadaleko je bio poznat vašar u Pirotu, koji je
trajao – mesec dana. Iako je poljpoprivreda bilo osnovno zanimanje u pirotskom kraju,
gradsko stanovništvo se najčešće bavilo zanatima: ćilimarstvom, kačkavaljdžijskim
zanatom, grnčarstvom, kožarstvom. Javnu rasvetu grad je dobio 1869. godine, prvu
apoteku 1865, a 1872. godine počinje sa radom i Mitad-pašina fabrika.
U drugoj polovini XIX veka težilo se stvaranju uslova za oslobođenje, ne samo pirotskog,
već i drugih krajeva koji su se nalazili pod turskom upravom. Porta je zato izvršila vojne
pripreme u pograničnim krajevima. Ovakva promena stanja na granicama izazvala je
među stanovništvom reakciju, pa se na sličan način i oni organizuju da, u slučaju
objavljivanja rata, krenu u organizovanu borbu. Ljudi iz pirotskog kraja koji su pripadali
tajnom zavereničkom komitetu osnovanom u Nišu 1874. godine bili su: braća Krstići,
Ranča, Mita i Ceka Čorbadžija, Živko Antić iz varoši, Miladin Mančević iz Berovice, Gliša
Tabaković iz Držine, Adam Marinković iz Kuse Vrane, Viden Stanković iz Striževca, pop
Đorđe i pop Grigorije iz Strelca, Jefta iz Osmakova, Todor iz Poganova, pop Radenko iz
Valniša. Pripreme za oslobođenje su bile naročito vidne pred početak rata Srbije sa
Turskom 1876. godine.
Po popisu iz 1873. godine Pirot sa okolinim brojao je 27741 hrišćana i 10975 muslimana
(moramo skrenuti pažnju da su popisivani samo punoletni muškarci), odnosno oko 3000
hrišćanskih i 400 turskih kuća.
Krajem juna 1876. godine ustanak je okupio seljake iz pograničnih sela pirotskog kraja
da, kao dobrovoljci, stupe u srpsku vojsku pod komandom generala Đure Horvatovića.
Dobrovoljci iz pirotskog kraja bili su u sastavu odreda kojim je komandovao Sima
Sokolov. I pored velikih borbi sa Turcima na području pirotskog kraja nije došlo do
oslobađanja ovih teritorija. Po povlačenju srpske vojske Turci su opustošili i spalili mnoga
sela.
U aprilu 1877. godine u rat ulazi i Rusija što menja odnos snaga. Srbi ponovo ulaze u rat i
već 14.12.1877. godine srpska vojska prelazi granicu. Osvojena su pogranična
utvrđenja i oslobođena Bela Palanka, Pirot, Caribrod, Trn, Brežik, Radomir i Slivnica.
Napad na tursku vojsku kod Pirota počeo je 24. decembra u 12 sati. Napadu je
predhodila jaka artiljerijska vatra, a 27. decembra u 7 sati i 30 minuta sviran je juriš.
Otpočeo je napad na čitavoj teritoriji. Turci su u noći između 27. i 28. decembra
napustili sva utvrđenja, a ujutru i Pirot pošto su prethodno zapalili magacin baruta, koji
se nalazio u utvrđenju. 28. decembra u 11 sati srpska vojska je ušla u Pirot. U borbi za
Pirot poginulo je 110, a ranjeno 583 vojnika, oficira i dobrovoljaca.
Odmah po oslobodjenju 1878. godine bila je organizovana srpska uprava, a Ceka Krstić,
predsednik pirotske opštine, je u junu 1878. godine sa delegacijom Piroćanaca otišao u
Niš da pozdravi kneza Milana i da srpskoj vladi izrazi zahvalnost naroda pirotskog kraja.
Po obustavi neprijateljstva, 31. januara 1878. godine počeli su opšti pregovori o miru,
najpre u Jedrenu, a zatim i u San-Stefanu. Mirovni ugovor između Rusije i njenih
saveznika sa Portom potpisan je 3. marta 1878. godine u San-Stefanu, ali je odmah bio
kritikovan od strane velikih sila. Po ovom sporazumu Srbija je trebalo da ustupi osvojene
teritorije Bugarskoj, iako su one bile naseljene srpskim življem. Te teritorije su
obuhvatale Pirotski, Trnski i Vranjski kraj. Sanstefanski sporazum nije zaživeo, a na
Berlinskom kongresu, juna 1878. godine delimično su ispunjeni zahtevi Srbije (dobila je
nezavisnost i priključene su joj teritorije pirotskog kraja).
Pripajanje Srbiji donelo je Pirotu prve izbore, na kojima je izabrano šest poslanika, srpska
vlada donela je odluke o otvaranju novih škola, postavljen je prvi okružni fizikus dr Janko
Senkijevič. Krajem avgusta 1879. Pirot je posetio knez Milan Obrenović sa suprugom.
Mir nije potrajao dugo. Knez Milan u novembru 1885. godine počinje srpsko-bugarski rat.
Pirot i pirotski kraj su ponovo okupirani, samo ovoga puta od strane Bugaraske.
Međutim, Bugarska je pod pritiskim Austro-Ugarske vratila osvojene teritorije.
Posle 1885. godine nastavlja se na kratko prekinut razvoj Pirotskog kraja. Zanatstvo ima
veliku ulogu u razvoju, a Pitot je na prvom mestu u Srbiji po broju tkača, tabaka, ciglara i
crepara. Ipak najrazvijenije je ćilimarstvo i 1886 je osnovano Ćilimarsko društvo. Već
1887. godine kroz Pirot je prošao prvi voz, završena je Osnovna škola na Pazaru, Radoje
Domanović, Jaša Prodanović i Stevan Sremac su bili profesori pirotske Gimnazije,
otvorena je Pirotska radnička škola i osnovano Pirotsko pevačko društvo »Momčilo« i
Pozorišna družina.
Koliko god dinamičan razvoj Pirota i pirotskog kraja bio, ne može se uporediti sa
razvojem ostatka Srbije i Evrope. Pirot je ipak pre bio vaošica, nego grad. Sve veće
potrebe grada donele su nove zgrade, koje su gradu dale nov izgled.Pomalo je odudarao
akademizam zgrade Gimnazije, građene od 1904. do 1907 godine, ili zgrade Okružnog
suda 1912. godine. Do tada je najveća zgrada bila zgrada Rabenovog zdanja koje je
sazidano još 1883. godine Grad se još borio sa isušivanjem bara i regulacionim planom
Tijabare i Pazara.
Pirot nije bio nepoznat. Kosta N. Kostić, profesor pirotske Gimnazije, je počeo da
izučava istoriju Pirota. On je 1912. godine na stranicama prve sveske Glasnika Srpskog
geografskog društva objavio rad pod naslovom Pirot, koji je privukao pažnju mnogih
naučnika. O pirotskom govoru piše Aleksandar Belić, a Vladimir Nikolić proučava narodni
život pirotskog kraja. Njegovo delo iz Lužnice i Nišave, napisano 1910. godine, štampala
je Srpska akademija nauka.
Iz sveta u Pirot dolaze novotarije – prvi bioskop i prvi automobil.
U XX veku ukazuje se na izrabljivanje radne snage, pa se i u Pirotu organizuje sindikat i
radničko udruženje. Pirotsko radničko društvo nastalo je već 1902. godine po ugledu na
Beogradsko radničko društvo nastalo godinu dana ranije.
Prvi balkanski rat (1912)
Godine mira nisu potrajale. Posle zaključenja Balkanskog saveza (Srbija, Bugarska, Crna
Gora, Grčka) 17. oktobra 1912. godine objavljen je rat Turskoj. Mobilizacija je izvršena u
veoma kratkom roku, pa je srpska vojska već 20. novembra završila operacije na svom
bojištu, ali je zbog saveznika nastavila rat protiv Turaka.
Piroćanci su mobilisani u okviru trećeg pešadijskog puka sastavljenog od ljudi iz
pirotskog okruga, koji su se borili u sastavu Moravske divizije drugog poziva u boju kod
Merdara, a kasnije učestvovali u oslobađanju Prištine i Kosova. Oni su učestvovali i u
poznatoj Kumanovskoj bici, koja je bila od presudnog značaja za ishod Prvog balkanskog
rata, i u boju kod Bitolja koji je označio kraj rata. Zbog izdržljivosti i brzine dejstva u
Bitoljskoj bici puk je dobio nazive Gvozdeni i Leteći puk. Njihova ratna zastava
odlikovana je zlatnom medaljom za hrabrost 1912. godine.
Drugi balkanski rat (1913)
Prethodnim ratom nisu rešena sporna pitanja među balkanskim državama. Pitanje
Makedonije, odnosno podele njene teritorije između Srbije i Bugarske, izazvalo je novi
sukob – Drugi balkanski rat. Bugarska je 30. juna napala Srbiju bez objave rata. Druga
srpska armija pod komandom generala Stepe Stepanovića ulogorila se u utvrđenom
pirotskom logoru sa zadatkom da brani pravac Sofija – Pirot – Niš.
Piroćanci iz Trećeg pešadijskog puka učestvovali su u u prvim okršajima. Uspeli su da
odbrane pravac Štip–Veles, zaustave bugarsku vojsku u napredovanju i pređu u
kontraofanzivu. Trećepozivci iz pirotskog kraja su u okolini Pirota obezbeđivali drum
Knjaževac–Pirot. Teške borbe vođene su na padinama Tumbe, Crnog vrha i Čuke. Treći
pešadijski puk je posebno počastvovan od strane Stepe Stepanovića koji ih je sačekao
u Pirotu i za njih imao samo reči hvale. Mir je zaključen u Bukureštu 13. avgusta 1913.
godine.
Prvi svetski rat (1914-1918)
Bugarska je u oktobru 1915. godine napala Srbiju. Na delu fronta koji je zahvatao
opštinu Pirot posebno značajna je bila bitka na Drenovoj glavi. Po naređenju Vrhovne
komande, Borci Trećeg pešadijskog puka povukli su se sa utvrdjenih položaja i odstupili
ka Nišu u noći između 26. i 27. oktobra, tako da je Pirot i pirotska okolina okupirana već
4. novembra.
Zauzeti krajevi Srbije nazvani su od strane Bugara – zapadnim bugarskim pokrajinama, a
stanovništvo u njima – srbizovanim starim Bugarima. Zato je trebalo ukloniti sve što je
podsećalo na Srbiju. Prvi korak bio je deportovanje uglednih pirotskih građana u
Bugarsku i konfiskacija imovine. Veliki broj sveštenika i učitelja je tom prilikom streljan ili
deportovan u Bugarsku. Oni koji su ostavljeni u Pirotu bili su batinani i maltretirani.
Bugarski jezik bio je uveden kao administrativni (zvanični) jezik. Sve knjige na srpskom
jeziku bile su oduzete i spaljene. Tada je uništena i biblioteka pirotske Gimnazije. Ni
vrednosti i relikvije nisu pošteđene – sve što je vredelo odneto je u Bugarsku. Tom
prilikom je odneta Dvostrana ikona iz Poganova i ikonostas. Bugari su zapamćeni u ovom
kraju i po kosturnici u Barju koja je ostala za njima, a u kojoj se nalaze ostaci 500
pobijenih Piroćanaca.
Intenzivna bugarizacija i teror koji su činili nad stanovništvom, kulminirao je
regrutovanjem srpskih mladića u bugarsku vojsku. Takvi postupci naterali su
stanovništvo pirotskog kraja da se odmetne od zakona i ode u “šumu”, odnosno, priključi
se niškim i aleksinačkim ustanicima. Jovan Radović predvodio je jedan od najpoznatijih
odreda, koji je, na putu za Leskovac, 24.2.1917. godine napao Bugare. Odred je
formiran prilikom izbijanja Topličkog ustanka, ali je nastavio da se bori i posle gušenja
ustanka.
Treći pešadijski puk je sa ostalom srpskom vojskom učestvovao u borbama i
povlačenjima. Preko Albanije povlačilo se i preko 3800 Piroćanaca, a u probijanju
Solunskog fronta učestvovalo je njih 1869. Zbog već poslovičnog junaštva odlikovani su
brojnim srpskim i savezničkim odlikovanjima.
Bugarska vojska je Pirot napustila 27. septembra 1918. dodine. Odmah je obrazovana
Narodna odbrana, uspostavljena srpska opštinska vlast i obrazovan odbor za doček
oslobodilaca. Pirot je oslobođen od bugarskoih okupatora 13. oktobra 1918. godine.
Francuzi su kao oslobodioci ušli u Pirot iz koga su se Bugari već bili povukli. Gospodin A.
H. Mije u delu Kroz oslobođenu Srbiju 1918, ostavio je zapis o prolasku kroz grad. U
devet sati su ušli u Pirot. Dočekali su ih pravoslavni sveštenici sa litijama i ikonama,
rabin sa barjakom na kome je utisnut Solomonov pečat, deca sa cvećem i devojčice u
čijim je kosama bila upletena trobojna trakica. Puku su predstavnici opštine, u znak
sećanja na ova dan, poklonili ćilim. Pukovnik, na konju, stavio ga je preko svojih kolena
kao pokrivač. Grad je bio okićen ćilimovima. Svo stanovništvo je bilo na ulicama. Vojnike
je darovalo čarapama i peškirima, a konje kitilo vencima spletenim od cveća. Za oficire
je priređen svečani ručak, a za vojsku su bila spremljena puna volovska kola hleba i
kačkavalja.
U ratovima od 1912. do 1918. godine živote je izgubilo 7610 lica sa područja tadašnjeg
pirotskog okruga.Poginulim i umrlim ratnicima iz balkanskih i prvog svetskog rata, narod
pirotskog kraja podigao je 1930. godine, na tijabarskom groblju, spomen kosturnicu u
vidu piramide, koja danas nosi naziv Srpsko vojničko groblje. U Sabornoj crkvi u Tijabari
1926. godine postavljena je spomen ploča sa imenima poginulih i umrlih u ratovima od
1912. do 1918. godine.
U Pirot je te 1918. došla i Treća grčka divizija sa Peleponeza. Smešteni su na položaje
oko Pirota i u Pirotu. Zima je bila prejaka za iznurena tela grčkih vojnika i preoštra za
slabe uniforme koje su nosili. Jedan za drugim poboljevali su i umirali. Umrlo je njih 318.
Tokom 1923. i 1924. godine, tela grčkih vojnika eshumirana su i sa okolnih grobalja
preneta su na Tijabarsko groblje. Odbor Pirotske opštine doneo je odluku da se zemljište
na kome se nalazi Grčko vojničko groblje ustupi Grčkoj u trajno vlasništvo. Spomenik
ovim mladićima nastradalim daleko od rodnog kraja podignut je 1933. godine. Beli granit
od koga je spomenik načinjen donet je iz Grčke.
Prve poratne godine bile su u znaku opuštanja i osnivanja društava i klubova. Bila je to
reakcija na godine koje su samo najjači mogli da prežive. Prvi su se okupili gimnazijalci.
Obnovili su rad Đačke družine »Iskra«, čiji je cilj bio da poveća intelektualni nivo
tadašnjih đaka i podstakne ih na književno i umetničku stvaralaštvo. Osim ove osnovane
su i druge družine: Kolo trezvene mladeži »Smilje i kovilje«, Podmladak aerokluba »Naša
krila«, podružnica Filijalnog savaza, podmladak Crvenog krsta, Skautski
steg »Karanović«. Iz Francuske je »stigla« prva lopta, pa je 1920. godine osnovan
Loptački klub »Omladinac«.
Predratni partijski i sindikalni aktivisti počeli su da okupljaju članstvo i da se organizuju
oko Komunističke partije Jugoslavije. Kao što je i pre rata Socijal-demokratska lista
dobila veliki broj glasova (imali su i četiri odbornika Pavla Krstića, Dragutina Pejčića,
Jevtu Rančića i Ristu Colića), tako su i na izborima1920. godine u Pirotu i okolini pobedili
komunisti. Uskoro je opština naišla na bojkot kod dela građanstva. Bez ikakvog budžeta,
opštinska vlast počinje sa prikupljanjem dobrovoljnih priloga, ali i dvostrukog
noporezivanja (siromašni su bili oslobođeni poreza), planirano je i besplatno lečenje, a u
planu je bila i izgradnje doma za ratnu siročad. U noći između 30. i 31. decembra 1920.
godine objavljena je »Obznana«, zabranjen je rad Komunističke partije Jugoslavije.
Radikali su preuzeli vlast u opštini, a Nedeljka Stojića, Vasu Krstića, Pavla Krstića, Miku
Vacića i druge viđenije ljude partije i sindikalne organizacije su uhapsili prekinuvši
sednicu Gradske opštine u Pirotu.
Posle 1920. godine prava radnika su se branila akcijama sindikalnih organizacija.
Održavani su zborovi, štrajkovi, proslave Prvog maja. Godine 1923. osnovana je
Nezavisna narodna partija, ali je i njen rad uskoro zabranjen. Zabranjen je bio i rad
Nezavisnih sindikata 1924. godine. Sve veća kriza i nemogućnost borbe protiv
izrabljivanja i kršenja prava radnika izazvala je novi talas nezadvoljstva. Na pokušaj da
se izrazi nezadovoljstvo na zborovima, policija je odgovorila nasiljem.
U Pirot se tih godina malo ulagalo. Na inicijativu imućnijih građana 1920. godine
formirano je “Pirotsko električno i industrijsko društvo” sa ciljem da se elektrifikuje grad.
Prva sijalica na ulicama Pirota upaljena je 12. avgusta 1922. godine. Sledeća akcija bila
je tek 1926. godine kada je postavljen kamen-temeljac zgrade Učiteljske škole. Sledeći
poduhvat bilo je isušivanje Barja. I regulacija korita Nišave uzvodno od Velikog mosta
počela je 1926. godine, uporedo su građeni i kejovi. Lipe, koje i danas cvetaju duž obe
strane keja, su posađene kasnije, tridesetih godina. Za potrebe rudnika Jerma, 1925.
godine, počela je izgradnja pruge uskog koloseka. “Esnaf”, dom zanatlijskog esnafa,
otvoren je januara 1925. godine.. “Nacional”, jedan od najpoznatijih objekata u gradu
renoviran je 1927. godine.
Tridesete godine bile su u znaku ugnjetavanja, gladi, diktature i krize. U pozadini svega
bila je oštra međustranačka borba i nimalo lakši položaj građanstva.
Svakodnevni život proticao je u borbi za opstanak. Naglo je povećano interesovanje za
sportske organizacije, napušta se sve više poljoprivreda i zanatstvo, a povećava se
interesovanje za trgovinu.Počinje sa radom “Industrijska radionica “Tigar” – Dimitrije
Mladenović 'Gaga i komp.”
Godina 1935. ostala je upamćena po pobedi Dragoljuba Jovanovića na izborima, kao
kandidata opozicije protiv Dimitrija Mladenovića Gage i Jovana Misirlića, a 1939. po
osnivanju aktiva Saveza komunističke omladine Jugoslavije, 1941. po velikim
demonstracijama protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu.
Drugi svetski rat
Nemačka je preko teritorije Bugarske ušla na teritoriju Srbije. Otpor nemačkim jedinicama
bio je veoma slab jer se Toplička divizija Pete samostalne armije povlačila. Za Nemcima
su išli Bugari. Pirot je od strane Nemaca predat Bugarima 18. aprila. Tada kreće jak talas
bugarizacije. Scenario gotovo isti kao i u svim predhodnim pokušajima da se teritorija
Pirota priključi Bugarskoj: pokrštavano je stanovništvo, paljene knjige, uveden je
bugarski kao administrativni jezik i škole na obaveznom bugaraskom. Vrhunac je
postignut pokušajem da se sruši spomenik oslobodiocima Pirota u Tijabari. Eksplozija ga
je samo delimično oštetila, ali je nekoliko noći kasnije sa vrha skinuta i odneta figura
orla. Kako je raslo ugnjetavanje, tako se povećavao otpor bilo kakvom vidu
okupatorskog delovanja. Uskoro se organizuje narodno oslobodilački pokret. Na teritoriji
Pirota i okoline Akcije je izvodio Nišavski partizanski odred. Prva oružana grupa koja se
suprotstavila Bugarima bila je Visočka partizanska četa. Kao odgovor na delovanje
partizana Bugari su organizovali “lovne rote” koje su ostale sinonim za svirepost do
dana današnjeg. Nedovoljne snage partizanskih četa primorali su ih da se krajem 1942.
godine povuku u ilegalu i da više deluju na razvoju narodnooslobodilačkog pokreta.
Nisu zaostajali za Nemcima ni u jednom zločinu. Po uzoru na Nemce usvojili su zakon o
zaštiti nacije i stvorili pravnu osnovu za proganjanje Jevreja. Jevrejska mala 12. marta
1943. godine bila je blokirana, a 178 Jevreja sprovedeno je u Sokolanu. Železnicom su
prebačeni u Lom (Bugarska) odakle im se gubi svaki trag.
Godina 1943. bila je u znaku stalnih pokušaja da se krene u frontalnu borbu sa Bugarima.
Svi pokušaji da se organizovano pruži otpor završavali bi se veoma malim gubicima na
strani Bugara, a velikom opasnosti za stanovništvo.
Bitka kod Mrtvačkog mosta bila je jedan od najznačajnijih okršaja na teritoriji opštine
Pirot. Lovne rote bile su u svom ustaljenom pohodu odmazde na području Visoka. Borci
Nišavskog partizanskog odreda spustili su se sa Vidliča na Mrtvačkom mostu postavili su
zasedu i posle teške borbe odneli pobedu.
Otpor je rastao srazmerno pritiscima koji su na stanovništvo vršeni. Onda je nastupila
bugarska “Prolećna ofanziva”. Tako je nazvano zversko mučenje stanovnika okolnih sela
u po bela dana. Najčešće je pred celim selom izvođen jedan od seljana i mučen ili
batinan do smrti. Od svojih žrtava tražili su imena i mesta na kojima se nalaze partizani.
Na Kaca-Kamenu su saradnici partizana, ruku razapetih, sa motkama provučenih kroz
rukave, zverski pobijeni. Nisu zaobišli ni druga sela. Ostala su zapamćena zverstvau
Krupcu kada su Jerinu Nikolić rastrgli konjima, Dukatinka Đorđević je vučena vezana
konju za rep, pošto je i dalje davala znake života dotučena je kundacima i kamenjem.
Pošto su početkom septembra 1944. godine Bugari proglasili neutralnost i povukli se sa
teritorije pregovorima i ulaskom partizana u Pirotu je uspostavljena nova vlast.
Istorijski spomenici
http://razbibriga.net/clear.gif
Mali Jerusalim
Pirot i okolina široj javnosti su poznati i pod nazivom "mali Jerusalim". Da je to zaista
tako govori podatak koji je za sobom ostavio mitropolit Evstatije. Po popisu manastira i
crkava sačinjenom posle oslobodenja od Turaka bilo je 13 manastira i 72 crkve. U ovim
objektima bilo je 137 mirskih i 11 manastirskih sveštenika. Među manastire koje je
popisao mitropolit Evstatije nalazili su se sledeći objekti: manastir Svete Bogorodice u
Sukovu (Sukovski manastir), manastir Sveti Đorde u Temskoj (Temački manastir),
manastir Sveti Jovan Bogoslov u Poganovu (Poganovski manastir), Manastir Svete
Bogorodice u Visočkoj Ržani (Ržanski manastir ili Vavedenje), manastir Sveti Arhandel u
Izatovcima, manastir Sveti velikomucenik u Divljani (Divljanski manastir), Kurdžilovski
manastir, manastir Sveti Nikola u Planinici, manastir Sveti Nikola u Sinjcu, manastir
Vavedenje presvete Bogorodice u Sićevu, manastir Sveti Kirik i Julita u Smilovcima,
manastir Mislovštički i manastir Trnski. Neki od ovih manastira ne nalaze se na sadašnjoj
teritoriji opštine Pirot, ali su se u vreme mitropolita Evstatija nalazili u njegovoj
mitropoliji.
Pokreće vBulletin® verzija 4.2.0 Copyright © 2024 vBulletin Solutions, Inc. All rights reserved.