Vetar

[причалица]

Vetar je pojava kretanja vazduha kao posledica različitih atmosferskih pritisaka između dve lokacije.
Svaka meteorološka stanica kao jedan od osnovnih parametara, pored temperature, vlažnosti, broja sunčanih sati, meri i brzinu vetra. Brzina vetra se izražava obično kao koliko kilometara na sat, ali postoji način da se brzina izražava u boforima.

[причалица]

Snaga vetra

Opšte je poznata stvar da vetar ima snagu. Često u novinama imamo priliku da pročitamo da je olujni vetar iščupao drvo, skidao krov sa kuća... Zato su ljudi od davnina koristili tu snagu, pre svega za pokretanje brodova i mlinova.

Energija pravolinijskog kretanja vazduha se može pretvoriti u rad. U slučaju jedrenjaka se jedro postavi normalno na pravac vetra i dolazi do kretanja broda. Brzina kretanja nije jednaka brzini vetra pošto jedrenjak ima određenu masu koja je veća od mase vazduha.
Ako se prepreka ne bude kretala pravolinijski već kružno, dobijeni mehanički rad može da se iskoristi na druge načine. Povezivanjem sa generatorom možemo mehaničku energiju da pretvorimo u električnu. To je u osnovi najjednostavniji prikaz rada vetrenjača.

[причалица]

Teorijski, snaga vetra se računa prema sledećoj formuli:

0.5*(gustina vazduha)*(površina lopatica)*(brzina vetra)3

Međutim, u praksi je pokazano da se može iskoristiti 59% od teorijske snage vetra. Nije ni to loše, mora se priznati.

Gustina vazduha je konstantna veličina i iznosi oko 1.23kg/m3 dok se ostale dve veličine mogu menjati. Pošto na brzinu vetra čovek ne može da utiče, onda može da se utiče na površinu lopatica. U zavisnosti kolika nam snaga treba možemo da kreiramo odgovarajuće lopatice.

[причалица]

Farma vetrenjača predstavlja grupu vetrenjača na jednom mestu kojima se proizvodi električna energija. Mogu da budu postavljene na kopnu, ali takođe i na moru. Trebalo bi ih graditi na mestima gde u toku godine ima dosta vetra i da mu brzina bude minimum 4,9m/s. Poželjno je da i te lokacije budu nenaseljene da ne bi buka smetala stanovnicima. Pošto su visoke 50m ne bi trebalo ni da se grade u područjima gde živi veći broj ptica.

Obnovljiva energija se u svetu dosta koristi. Španija, Nemačka i Danska predstavljaju najveće proizvođače energije vetrom. Najveću „farmu“ u Evropi za proizvodnju energije na ovaj način ima Albanija (250 turbina – 500 MW).

Nedavno sam bio u turističkoj poseti Nemačkoj. U severnom delu zemlje sam video mnogo vetrenjača i kasnije sam našao na internetu da ih ima preko 21.000. Nemačka zauzima drugo mesto u svetu, a prvo u Evropi po količini proizvedene električlne energije na ovaj način. Energija proizvedena vetrom čini 7% ukupno proizvedene energije u zemlji.

[причалица]

Košava je jugoistočni vetar, koji duva sa Karpata. Donosi suvo i hladno vreme i ima veliki uticaj na lokalnu klimu.

Najčešće duva tokom jeseni i zime. Udari vetra mogu dostizati brzinu i do 130 km/h, mada se prosečna brzina vetra kreće između 25 i 45 km/h. Zabeležene su i tople košave. Oseća se na severu do Subotice, na jugu do Niša a na zapadu do Šida. Nastaje kada je visok vazdušni pritisak nad Ukrajinom, a nizak nad zapadnim Sredozemljem. Najjača je na ulazu u Đerdapsku klisuru.

[причалица]

Aspr je vrsta vetra koji duva u oblasti Pirineja. Fenskog je karaktera, veoma suv i topao. Karakterističan je za severne padine Pirineja, tačnije za južni deo Francuske, sa naglaskom na pokrajinu Gaskonja, gde je najintenzivniji.

Auster je vrsta vetra koji duva u zapadnoj i centralnoj Evropi. Nastaje najčešće tokom proleća i jeseni, kada je iznad Sahare polje visokog vazdušnog pritiska. U početku je suv i topao, ali prelazeći Sredozemlje skuplja vlagu, tako da donosi kišovito vreme.

[причалица]

Autan je vrsta vetra koji duva u južnom delu Francuske. Nastaje u podgorju planine Montanj Noar, kreće se prema grada Tuluzu i nastavlja dolinu reke Garone ka severozapadu. Veoma je jak i plahovit. Postoje i dva tipa: jedan je kišni, a drugi donosi vedro vreme.

Afganac (u geografskoj literaturi se koristi naziv afganec) je izuzetno suv i topao vetar koji duva iz pravca Avganistana (gde je polje visokog vazdušnog pritiska) prema Turanskoj niziji (mestu niskog vazdušnog pritiska).

[причалица]

Bahamo je vrsta vetra koji duva na Karibima. Dostiže olujne razmere i duva sa kopna ka moru. Najintenzivniji je u jugoistočnoj Kubi u zalivu oko grada Bahamo.

Belat je vrsta veoma toplog i suvog vetra koji duva zimi u južom delu Arabijskog poluostrva. Traje u proseku do tri dana i donosi pesak sa sobom.

Beli vetar je vrsta vetra. To je jak jugo koji na severnim padinama Dinarskih planina ima osobine vetra fena pa ispušuje tlo i suši biljke. Naziv Beli vetar s koristi u narodu u Bosni i Hercegovini, a ponekad ga zovu i Beli grad.

[причалица]

Blizard je vrsta vetra koji duva u Severnoj Americi. Ovo je veoma jak i hladan vetar koji nastaje prodorom arktičkog vazduha. Izaziva snežne vejavice.

Bohorok je vrsta vetra koji duva u jugoistočnoj Aziji. Donosi suvo vreme istočnim delovima Sumatre (koja je poznata po velikoj vlažnosti).

Briz je vrsta vetra koji je karakterističan za tropski pojas. Duva na obalama reka, jezera i mora. Promenljivog je karaktera, u toku dana (morski) duva sa pučine ka kopnu, a u toku noći (obalski) duva sa kopna ka pučini. Uslovljen je temperaturnim kontrastima iznad vode i obale.

[причалица]

Bura (severnjak, sever, it. bora) je vrlo jak vetar, koji povremeno duva posebno u hladnije doba godine u severnom delu istočne obale Jadranskog mora, a i u nekim drugim krajevima na Zemlji.
Vrlo je značajna prirodna pojava, jer znatno utiče na život ljudi, organizama i razvoj vegetacije. Bura dolazi s kopna i duva, prelazeći bilo i obronke gorskog lanca, uglavnom smerom prema moru. Duva obično velikom, katkada orkanskom snagom, naročito tamo gde se planine protežu blizu morske obale.

Burin je vrsta vetra na Jadranu. Duva sa severoistoka, kao i bura, ali noću. Predstavlja suprotnost maestralu i slabijeg je intenziteta od njega.

[причалица]

Vardarac (grč. Βαρδάρης, mk. Вардарец) je vrsta vetra koji se javlja u dolini reke Vardar u Makedoniji i u oblasti grada Soluna u Grčkoj. Nastaje prodorom hladnog vazduha kroz nizije između Balkanskih i Rodopskih planina i duva dolinom Vardara u pravcu toplog Egejskog mora. Ima karakter maestrala. Vardarac je pretežno zimski vetar i njegova prosečna brzina iznosi oko 6 metara u sekundi.

Vendevale je vrsta vetra koji duva na Mediteranu. Ovo je zapadni vetar, suv i donosi toplo vreme. Duva oko Gibraltara i Maroka. Srodan je pulenatu na Jadranu.

[причалица]

Vilivavos (šp. Villivavos) je vrsta veoma jakog i slapovitog severnog vetra, koji duva sa Patagonskih planina, gde je polje anticiklona, prema oblasti Magelanovog moreuza, gde je pojas ciklona. Vetara duva preko cele godine.

Garbin je vrsta vetra koji duva na Jadranu. Duva sa juga ili jugozapada. Karakterističan je po tome dostiže olujnu snagu preko, 100 kilometara na čas i podiže velike talase na moru.

[причалица]

Gibli je vrsta vetra koji duva u severnoj Africi. To je veoma jak, vreo i suv saharski vetar. Najviše duva u oblastima Libije i Tunisa.

Gilavar je vrsta vetra koji duva oblasti Kaspijskog jezera. Javlja se u istočnom delu Azerbejdžana, naročito oko glavnog grada Bakua. Duva sa istoka tokom cele godine i donosi toplo vreme.

Gornjak (gorski vetar, noćnik, katabatički vetar) je vrsta vetra koji u toku noći duva sa planinskih vrhova gde je polje visokog vazdušnog pritiska, ka polju niskog pritiska, koje se nalazi u dolini.

[причалица]

Dolnjak (dolinski vetar, danik, anabatički vetar) je vrsta vetra koji u toku dana duva iz dolina, gde je polje visokog vazdušnog pritiska, ka polju niskog pritiska, koje se nalazi na planinskim vrhovima.

Etezija je vetar koji duva u Sredozemlju. Ovo je vrlo suv i intenzivan vetar koji duva sa severa u periodu od maja do oktobra.

Zmorac je vrsta vetra koji duva na Mediteranu. Ovo je periodičan vetar koji tokoma dana duva sa mora na kopno. Sličan je maestralu.

[причалица]

Zonda je vrsta veoma suvog vetra koji se javlja u Južnoj Americi. Duva u istočnoj podgorini Anda, naročito u Argentini. dostiže i brzinu od 40 kilometara na čas. Predstavlja tip fenskog vetra.

Jauk je vrsta vetra koji duva u Sloveniji. Nastaje je kada je iznad Karavanke visok vazdušni pritisak, a u Celovačkoj kotlini ciklon. Spada u grupu fenskih vetrova.

Kopnenjak je vrsta vetra koji duva na Mediteranu. Duva tokom noći sa kopna na more. Suprotan je zmorcu.

[причалица]

Lebić je vrsta vetra koji duva u Sredozemlju. Javlja se sa zapada ili jugozapada. U toku leta donosi svežinu, a za vreme zime donosi kišu i sneg.

Levanat je vrsta vetra koji duva na Jadranu. Duva sa istoka i genetski predstavlja "skrenutu" buru. Ravnomeran je i javlja se pri kišovitom vremenu i umerenih hladnoćama.

Leste je vrsta vetra koji duva u Africi. Veoma je suv i zagušljiv, duva iz pravca istoka iz Sahare. Na ostrvu Madeira njegovo inteziviranje najavljuje ciklon.

[причалица]

Maestral je osvežavajući severozapadni vetar koji u toplim danima duva sa mora na kopno. Javlja se uglavnom leti i duva samo uz obalu. Retko dopire dalje od 20 M i strogo je prizemni vetar (do 300 m visine). Počinje da duva oko 10 sati s brzinom vetra 1.6-3.5 m/s, a posle podne 3.4-5.4 m/s. Prestaje po zalasku Sunca.
Jaki maestral se naziva maestralun, on je brzine 10-13 m/s. Slabiji maestral stvara talase visine 20-60 cm, a jak i preko 1 m.

[причалица]

Midi je vrsta vetra koji je karakterističan za središnji deo Francuske. Spada u fenske vetrove i duva sa Centralnog masiva prema gradu Lionu. Veoma je suv i topao.

Minuano je vrsta vetra koji duva u Južnoj Americi. Javlja se iznad Brazila i Urugvaja, hladan je i donosi kišu. Nastaje kada se iznad Ognjene zemlje formira anticiklon.

Mistral je vrsta vetra koji duva sa severa. Predstavlja prodor arktičkog vazduha iz doline reke Rone, između Alpa i Pirineja u Mediteran. Duva zime i donosi hladno vreme.

[причалица]

Navados je vrsta katabatičkog vetra koji duva u Južnoj Americi. Spušta se sa planina u Ekvadoru, ka visokim dolinama gde je polje niskog vazdušnog pritiska. Donosi hladno vreme.

Norder je vrsta vetra koji se javlja u SAD. Duva u dolini reke Misisipi i vezan je za prolazak depresije. Javlja se i pravca severa, vrlo je jak i donosi hladno vreme.

Norte je vrsta vetra koji duva u SAD i Srednjoj Americi. Predstavlja genetski nastavak nordera i takođe je hladan, jak i donosi hladnije vreme.

[причалица]

Oštro je vrsta vetra koji duva na Jadranu. Najčešće se javlja nakon širokog i duva sa juga. Kratkotrajan je i slabog intenziteta.

Pampero je vrsta vetra koji duva u Južnoj Americi. Javlja se između 30° i 40° jgš u pampama i primorju Atlantika. Duva zimi iz pravca jugozapada. Donosi hladno vreme i oluje.

Papagajo je vrsta vetra koji duva u Srednjoj Americi. Ovo je vrlo hladan, severni vetar u Meksiku i sličan je norteu i norderu u SAD.

[причалица]

Pulenat je vrsta vetra na Jadranu. Duva sa zapada, najčešće je vrlo redak. Može dostići olujne jačine i tada stvara probleme na moru. U peridodu kada duva maestral, može da se dogodi da u sumrak pređe u pulenat i da duva sa zapada.

Purgo je vrsta vetra koji duva na području Sibira. Ovo je hladan vetar iz pravca severoistoka i najčešće donosi snežno vreme.

Samum je vrsta vetra koji duva u pustinjama Arabije i severne Afrike. Ovo je suv, veoma jak i vreo vetar i najčešće sa sobom nosi velike količine peska i peščane prašine.

[причалица]

Santa Ana je katabatički vetar koji duva na pacifičkoj obali Severne Amerike. Duva tokom zime, veoma je jak, suv i topao. Javlja se u južnoj Kaliforniji (SAD) i Donjoj Kaliforniji (Meksiko).

Sarat je vrsta vetra koji duva u severnoj Africi. Ovo je veoma suv i vreo vetar koji duva sa juga (iz Sahare) u Maroku, ka priobalnom području.

Solano je vrsta vetra koji duva na Iberijskom poluostrvu. Duva leti, iz pravca istoka u Španiji i povremeno donosi kišu. Ovo je topao i vlažan vetar. Na Jadranu se naziva „levantino“.

[причалица]

Suhovej je vrsta vetra koji duva u istočnoj Evropi i srednjoj Aziji. Nastaje kada je tokom leta u stepama Ukrajine i duva ka polju niskog vazdušnog pritiska u evropskom delu Rusije, iz pravca zapada. Povišava temperaturu za 10 stepeni i smanjuje vlažnost vazduha.

Tramontana je vrsta vetra na Jadranu i Egejskom moru. Ovo je jak i hladan severni vetar, duva zimi iz planinskih predela. Prema genezi je vrlo sličan buri.

[причалица]

Fen je vetar koji duva sa planina i donosi toplije vreme. Najkaraktrističniji je za oblast Alpa. Može biti:

- ciklonski ("južni") — duva sa severa niz južne padine planina
- anticiklonski ("severni") — duva sa juga niz severne padine planina.

U severnoj podgorini Alpa duva fenski vetar pred kraj zime i početkom proleća koji se naziva snegožder, jer brzo otapa sneg.

[причалица]

Hazri je vrsta vetra koji duva u oblasti oko Kaspijskog jezera. Javlja se sa severa, u okolini Bakua i donosi hladno vreme. Zimi je olujan, a leti doprinosi osveženju.

Halni je vetar fenskog karaktera koji se javlja u srednjoj Evropi. Duva sa Tatri u Slovačkoj i Poljskoj, prema Karpatima. Plahovit je, vreo i donosi oluju.

Hamsin je suv i vreo jugoistočni vetar koji se javlja u Africi, tačnije u Egiptu. Duva sa prekidima, 50 dana posle prolećne ravnodnevnice.

[причалица]

Harmatan je vrsta vetra koji duva u zapadnoj Africi. Ovo je vrlo suv vetar iz pravca istoka, duva zimi i donosi velike količine peska iz Afrike.

Helm je vrsta vetra koji duva na Britanskim ostrvima. Fenskog je karaktera, duva sa planinskih vrhova, iz pravca severoistoka. Najizrazitiji je u istočnom delu Engleske.

Čili je vrsta vetra koji duva u severnoj Africi. Ovo je veoma suv i vreo vetar koji dolazi iz pravca juga. Duva u Tunisu iz Sahare.

[причалица]

Činuk je vetar fenskog karaktera koji duva u Severnoj Americi. Duva sa severoistoka niz istočne padine Stenovitih planina. Naziv je dobio po indijanskom plemenu Činuk.

Šamal je vrsta vetra koji duva u Mesopotamiji. Javlja se iz pravca severozapada i prelazi preko Iraka i Kuvajta noseći velike količine peska. Tokom dana je najjači, a za vreme noći mu se smanjuje intenzitet.

Šerguj je vrsta vetra koji duva u severnoj Africi. Ovo je veoma suv i zagušljiv vetar. Duva iz pravca istoka iz Sahare, preko Maroka. Povremeno nosi i pesak sa sobom.

[причалица]

Jugo ili široko (takođe i južina i šilok; ital. sirocco, scirocco) je topao i suv vetar koji duva iz severne Afrike (uglavnom iz Libije) i koji prelazeći preko Sredozemnog mora postaje vlažan, naročito u jesenjim mesecima.

Jugo je je topao i vlažni vetar, koji se javlja uz oblačno i kišovito vreme. Zbog njega na moru nastaju visoki talasi.

Iako najčešće duva u hladnim delovima godine, može duvati i leti. Na južnom Jadranu najčešće se javlja od početka jeseni pa do kraja zime, a na severnom od kraja zime do početka leta. Zimi jugo traje do devet dana, a ponekada i do tri nedelje sa prekidima. Leti u većini slučajeva ne traje duže od tri dana. Brzina vetra se kreće od 10 do 30 metara u sekundi i nikada ne krene da duva iznenada, već svoju punu snagu postiže tek nakon 24 do 36 sati, a olujnu jačinu uglavnom tokom trećeg dana. Češće i snažnije se pojavljuje na južnom delu Jadrana nego na severnom.

[причалица]

Postoje dve vrste juga:

- Ciklonalni jugo nastaje kada se ciklon sa zapada približava Jadranu ili se isti razvije u Đenovskom zalivu ili u severnom Jadranu. Najčešće nastaje sa razvojem sekundarnih ciklona u zavetrini Alpa. Zbog te pojave jugo počinje najpre na severnom Jadranu, širi se prema srednjem i južnom i isto tako najpre prestaje duvati na severnom Jadranu. Jačina i smer kretanja ciklona određuje kakav će se jugo razviti. U većini slučajeva je to umereno jaki do olujno jaki jugoistočni vetar (ponekad duva i u naletima). Prati ga gusta i niska oblačnost sa povremenim, često i jakim kišama.

- Anticiklonalni jugo nastaje pod uticajem visokog atmosferskog pritiska nad istočnim delom Sredozemlja i elovanjem ciklone na severnom delu Evrope. Najčešće se javlja u proleće i jesen. Nebo je vedro ili se pojave cirokumulusi ili altokumulusi iz smera zapad-jugozapad. Nakon dan ili dva na severnom Jadranu raste oblačnost, padavina nema ili su retke, a atmosfera je vrlo tmurna zbog povećanja količine čestica prašine iz pustinja severne Afrike i Azije. Temperatura vazduha je visoka, a vazduh siromašan vlagom.

[причалица]

Pojave uz jugo

- jugoistočni vetar minimalno umerene jačine.
- dugački i debeli morski talasi bez šuma i pene koji ponekad pristižu i pre samoga vetra
- umereno topao vazduh
- vazduh je često i vlažan (vreme je sparno)
- kiša (javlja se uz ciklonalni jugo)
- biometeorološki uslovi su nepovoljni za neke zdrave osobe i bolesnike
- jugistočni se horizont obavija niskim oblacima koji se kasnije nagomilavaju oko vrhova brda i postupno prekriju ceo viši deo kopna, zatim se i ostali deo neba prekrije gustim, niskim oblacima olovne boje. Vidljivost je delimično ograničena i razvijaju se sve veći talasi sa jugoistoka.
- kratko vreme pre najjačeg vetra počinje jaka kiša, a atmosfera je sparna i zasićena vodenom parom. Oblaci tipa fraktonimbusa brzo prolaze i nestaju, a umesto njih nebo se prekriva - jednobojnim altostratusima ili nimbusima. Sa vetrom se smanjuje količina padavina, a oblaci se brzo rasplinju, pri tome se često sasvim iznenada pokaže vedro nebo. Nakon toga sledi promenjivo, hladnije vrijeme, sa umereno jakim vetrovima iz pravca jugozapada do severozapada.

[причалица]

Bura je rlo je značajna prirodna pojava, jer znatno utiče na život ljudi, organizama i razvoj vegetacije. Bura dolazi s kopna i duva, prelazeći bilo i obronke gorskog lanca, uglavnom smerom prema moru. Duva obično velikom, katkada orkanskom snagom, naročito tamo gde se planine protežu blizu morske obale.

Bura nastaje tako, što se hladan vazduh iz kopnenog zaleđa ruši niz strme obronke planinskog lanca i kroz uske primorske drage prema moru, pa struja vazduha, talasajući se niz strmu kosinu, postiže uz neke uslove vrlo veliku brzinu. Ima izrazitu vertikalnu komponentu oscilacije (odatle naziv padajući vetar) te jaku nemirnu struju vazduha ili turbulentnosti. Ova osobina se ogleda posebno u tome, što glavna struja vetra nije jednolična, pa tako bura duva na mahove, pri čemu se slabiji i jači udarci refuli (it. raffica, it. dial. feolo) odmenjuju uz kraće ili duže pauze, za kojih vetar znatno oslabi.

Opšti preduslovi za nastanak bure su da uz topografski značajnu konfiguraciju tla (relativno strmu terensku kosinu, koja leži na rubu prostranijeg planinskog masiva), moraju vezati dva klimatski različna, inkoherentna područja (prostrano hladno kopneno zaleđe i toplo more).

[причалица]

Sa meteorološkog gledišta treba da elementi, pogodni za razvoj bure, kongruentno deluju s razvojem tla. Meteorološki preduslovi dolaze do izražaja u značajnoj raspodeli temperature i temperature vatduha. Velika i trajna toplotna razlika između hladnog zaleđa i toplog morskog područja podno terenske kosine čini, da se duže održava velik barički gradijent (velika razlika barometrijskog pritiska na razmerno malim udaljenostima). Razlika u atmosferskom pritisku, usmeren u pravcu predela nižeg pritiska nad morem, važan je preduslov za to, da se pokreću uzdužne mase od zaleđa prema moru.

Opisana podela meteoroloških elemenata temperature i pritiska nastupa redovno u zimsko doba, kad polarni hladni vazduh prekriva srednju Evropu i stvara ovde široko područje visokog pritiska vazduha (anticiklon), dok u južnoj Evropi vladaju istovremeno više temperature i razmerno niži pritisak.

[причалица]

Bura zna trajati i po više dana, počinje obično dosta naglo, a jenjava nešto lakše. Brzina struje vazduha kod udaraca jače bure vrlo je velika te često prelazi 20 m/s. (72 km/h), što po Beaufortovoj skali za jačinu vetra odgovara stepenu 9, a katkad premašuje 50 m/s (oko 180 km/h). Pojedini udarci bure često i znatno menjaju svoju jačinu i smer, te se po smeru katkad znatno razlikuju od opšteg smera glavne struje vetra. Značajno je kod bure, da dnevni hod jačine vetra ima dvostruku periodu: glavni maksimum i minimum jačine padaju oko 21h i 14h, sporedni na 7h i 2h.

Rušeći se prema moru bura svojim udarcima pokreće i diže morsku vodu stvarajući vrlo nemirno more i raspršuje ga u vrlo sitne kapljice, od kojih se na moru stvara osebujna, katkada neprozirna magla (fumarea); od koje se na površini predmeta i raslinja stvara posolica (slana), tj. naslaga morske soli, koja znatno uništava vegetaciju.

Bura je hladan i suv vetar pa snižava temperaturu i vlagu. Svojstvo bure je što vetar zbog dinamičkog zagrevanja vazduha pri njegovom spuštanju u nižu površinu sprečava kondenzaciju vodene pare, a time i nastajanje oblaka i mogućnost padavina.

[причалица]

Opseg i doseg bure obično nije velik, no pod određenim uslovima može uz mesne razlike u jačini i smeru vladati istovremeno i na većem delu morske obale i u neposrednom zaleđu. Ona duva najjače na obali, u uskim primorskim dragama i prelazima na gorskom bilu. U daljem gorskom zaleđu vetar je istovremeno znatno slabiji te obično nema značajnih osobina bure; na moru, nešto udaljenije od obale, snaga bure opada dosta naglo, tako da na tu stranu doseže do desetak morskih milja. Katkada ona zahvata velikom snagom i udaljenija ostrva primorja, a katkada duva samo na jednom delu obale, gde su prilike za njen razvoj posebno povoljne.

[причалица]

Razlikuju se dve vrste bure:

- anticiklonalna i
- ciklonalna.

Kod ciklonalne bure je značajno, da se uz visoki pritisak u srednjoj Evropi istovremeno nalazi na Jadranu jača barometrijska depresija, dok kod anticiklonalne nema izrazite depresije, ali postoji pruga izrazito višeg pritiska nad primorjem.

[причалица]

Kod anticiklonalne bure vlada obično dosta vedro vreme, samo je vrh gorskog bila stalno zastrt sa za ovu vrstu bure značajnim stojnim oblakom (»brv«).

Kod ciklonalne bure opšti je smer vetra više severni nego severoistočni ili istočni, nebo je obično oblačno (otud naziv škura bura od it. bora scura), a katkada prati ovu buru i nešto kiše ili snega, a uzrok je što se nad strujom bure održava mnogo toplija struja vlažnog zraka (južina, scirocco), koja kod uzdizanja kondenzacijom vodene pare daje veliku oblačnost i padavine.

[причалица]

Po spoljnim učincima jača, a i po znatnijem snižavanju temperature poznata je:

- Kavkaska bura kod Novorosijska na severoistočnoj obali Crnog mora, gde bura dolazi kroz klanac Marhot i ruši se prema luci grada. Značajno je, da je visinska razlika ovde manja (400 m) nego u jadranskom primorju, pa ipak bura dostiže vrlo veliku snagu.
- Bura koja vlada u Arktiku na Novoj Zemlji ima slične uslove i značaj kao i na ostalim mestima.
- Buri je po učinku i karakteru skroz sličan vetar mistral, koji se kao habituelna pojava javlja na francuskoj i ligurskoj obali Sredozemnog mora.
- Buri su slični i vetrovi, koji zimi s kopna duvaju u severnijem delu norveške obale, kao i vetrovi na pacifičkoj obali Srednje Amerike (pod imenom Tehuantepecer), koji se ruše s visokih Kordiljera prema moru.
- Slični vetrovi duvaju i na obali Persijskog zaliva, zaliva Oman, na južnoj obali Arabije, a mestimično i u Antarktiku i drugde.

[причалица]

Uticaj bure na kraj, u kome vlada, odražava se višestruko.

Po mehaničkim učincima bure može zbog razorne snage biti vrlo štetna građevinama i brodovima, znatno sprečava i ugrožava kopneni i pomorski saobraćaj i uništava veći deo vegetacije, posebno drveće i šume, kod čega osim mehaničkog uticaja dolazi još i delovanje posolice. Goli krš jadranskog primorja bez sumnje je više posledica delovanja bure nego uticaja pedološkog karaktera ili drugih klimatskih uslova.

Sa fiziološko-balneološkog (terapeutskog) gledišta utecaj bure može biti specifično različan, ali načelno se bura u tom pogledu može smatrati povoljnim činiocem, jer dovođenje čistog planinskog vazduha i njegovo snažno mešanje s toplijim morskim, uz neko sniženje temperature osvežuje organizam, dok istovremeno suvost temperature pospešuje transpiraciju, a udarci vetra (ako nisu prejaki) vrše povoljne fiziološke podražaje. Pri tom će ponešto uticati i sadržaj sitno raspršene morske soli i joda u vazduhu, a verovatno u nekoj meri i njegova jonizacija. Samo u slučajevima, kad je bura vrlo hladna i prejaka, postaje fiziološki nepodnošljiva i opasna.

I u društvenom pogledu u životu čoveka uticaj bure je očigledan; on se odrazio na primer u načinu gradnje kuća (niski jaki krovovi), u izgradnji naselja (odabir zaštićenih mesta), u načinu uzgajanja šumskih i poljoprivrednih kultura (izbor otpornih vrsta i zaštita), u posebno razvijenom osećaju pomoraca za upoznavanje promena vremena i u njihovim otpornim sposobnostima pri otežanom brodarskom saobraćaju i ribarenju kao i uopšteno u tipu čoveka i njegovom temperamentu, načinu života i naviklosti za borbu sa nesklonim prirodnim elementom.

[причалица]

Za održavanje bure kroz duže vremena bitan je momenat stalan priliv hladnog (polarnog) vazduha u zaleđu uz postojanu temperaturnu prepreku između oba područja. U pogledu ove temperaturne razlike važno je istaknuti, da je u zoni granice oprečnih klimatskih tipova i vertikalno opadanje temperature i uopšteno uzevši vrlo naglo, a posebno je taj pad temperature s visinom velik, kad postoje preduslovi za buru. Taj vertikalni temperaturni gradijent premašuje tada iznos tzv. adiabatičkog gradijenta (1° C/100 m), a s time je u savezu, da tzv. potencijalna temperatura mora biti u gornjem nivou niža nego u donjem.
To znači, da kod bure hladni vazduh, silazeći u nivo uprkos znatnog dinamičkog zagrevanja, ipak nadolazi razmerno hladniji od vazduha u nižem području. Ipak treba naglasiti, da temperatura vazduha nadošlog s burom nije redovno (po apsolutnom iznosu) abnormalno niska. Fiziološki osećaj hladnoće dolazi delom od spomenute temperaturne razlike, a u velikoj meri i od nagloga isparivanja vlage na ljudskoj koži (zbog suvoće vazduha i njegove snažne i brze izmene), a ovo znatno snižava temperaturu kože.
Naučno istraživanje bure ispituje podatke o brzini i smeru struje vazduha, o unutrašnjoj strukturi vetra i opštim meteorološkim prilikama, kod kojih ona nastaje. Podaci o brzini i smeru dobijaju se merenjem ili registracijom na posebnim napravama (anemometrima ili anemografima).

[причалица]

Antipasati su visinski vetrovi, koji duvaju od ekvatora prema polovima (Severnom i Južnom), i imaju suprotan smer kretanja od pasata.
Visinske vazdušne struje skreću udesno od pravca gradijenta. Usled toga se na severnoj polulopti obrazuju jugozapadni visinski vetrovi, a na južnoj polulopti severozapadni. To su antipasati i oni duvaju na visini od 2.5 - 3 km, a iznad ekvatora na visini od 9 km. Prema suptropskim širinama visina im se postepeno smanjuje, a brzina slabi.

[причалица]

Pasati (španski pasati = prevoz, prevođenje; jer su ti vetrovi bili povoljni za plovidbu jedrilica iz Evrope u Ameriku) su vetrovi koji nastaju tako što od pojaseva visokog vazdušnog pritiska između 20° i 40° severne i južne geografske širine, koji su pravilno razvijeni samo iznad okeana i to mnogo izrazitije na južnoj polulopti, vazdušne mase struje sa obe strane prema polutarskom pojasu niskog pritiska. Na severnoj polukugli se javljaju kao severoistočni i istočni vetar, a na južnoj polukugli kao jugoistočni i istočni vetar.

[причалица]

Pasati imaju više meridijanski pravac duvanja na istočnim stranama okeana, dok je pri zapadnim stranama pravac više uporednički, naročito u letnjoj polovini godine odgovarajuće zemljine polukugle. To važi i za ceo Tihi okean i za južni deo Indijskog okeana. Taj sistem vetrova je znatno preinačen u blizini velikih kontinenata, naročito u južnoj Aziji, usled velikih godišnjih kolebanja temperature i vazdušnog pritiska, kao i neposrednog dodira sa Indijskim okeanom, pa je ovde razvijen sistem monsunskih vetrova. Glavno obeležje pasatskih vetrova je njihova postojanost i u pravcu i u jačini. Vetar u tim krajevima duva danima, nedeljama, pa i mesecima gotovo iz istog pravca i sa istom brzinom. Poremećaji su veoma retki u središnim delovima pasatskih pojaseva.

[причалица]

Srednja brzina pasata u njegovim središnim delovima iznosi od 6 - 9 m/s, ali je nekim mesecima manja. Inače, brzina pasatskih vetrova se smanjuje sa bliženjem termičkom ekvatoru, tj. pojasu polutarskih tišina. Pasati imaju najveću jačinu u proleću odgovarajuće zemljine polukugle, a najmanju u suprotnom godišnjem dobu - u jesen. Pasati su, pored toga, srazmerno suvi i prohladni pri vedrom vremenu. Nemaju nikakvu težnju za uzlaznim kretanjem, pa po tome ni za obrazovanje oblaka i padavina. Ali sve to nastupi čim se ispreči neko bregovito ostrvo ili kopno. Ovo prisiljeno uzlazno kretanje, i do srazmerno neznatne visine, uslovljava dovoljno sniženje temperature da bi došlo do kondezovanja vodene pare i do trajne i obilne padavine, pri bregovitim obalama, koja se po tome zove orografska kiša.

[причалица]

Pasati su obično jači u proleće nego u jesen, pa stoga donose u tom vremenu obilnije kiše. Najčešće tipične, pasatske orografske kiše se javljaju na Havajskim ostrvima, ali i na Velikim i Malim Antilima, Zelenortskim ostrvima, Madagaskaru i Ostrvu svete Jelene.

Visina do koje se osećaju pasatski vetrovi vrlo je promenljiva. Severoistočni pasat na Atlantskom okeanu obično vlada do nešto veće visine od 900 metara, ali po neposrednim posmatranjima, ponekad dostiže visinu i do 4000 metara. Treba takođe spomenuti da pojas pasatskih vetrova zauzima više od polovine zemljine površine, ali su oni poremećeni na najvećem delu svoga prostora u blizini kontinenata.

[причалица]

Monsun (arap. je postojani prenos vazdušnih masa u nižim slojevim troposfere, nad određenim oblastima na Zemlji. Imaju suprotan pravac leti i zimi i karakteristični su za Indijski potkontinent i jugoistočnu Aziju.

Monsuni zahvataju veliko prostranstvo kopna i okeana, tj. oni nastaju gde se velike vodene površine graniče sa velikim kopnenim površinama. Monsuni duvaju zimi sa kopna prema okeanu, jer je zimi kopno znatno hladnije od okeana i iznad kopna je viši vazdušni pritisak, tako da je horizontalni gradijent vazdušnog pritiska upravljen od kopna prema moru, odnosno okeanu.

U toku letnje polovine godine okean je hladniji od kopna i gradijent vazdušnog pritiska je upravljen od okeana prema kopnu, te zato vetrovi duvaju od okeana prema kopnu. Pošto vazdušne mase pri ovim strujama prelaze znatna prostranstva, kako u ubinu kopna, tako i iznad okeana, to na pravac monsuna ima uticaja i devijacijska sila. Monsuni na severnoj polulopti skreću od svog prvobitnog pravca udesno, a na južnoj skreću ulevo.

[причалица]

Monsuni se obrazuju na obalama pojedinih okeana kako južne, tako i severne polulopte. Najizrazitiji monsuni obrazuju se iznad Indijskog okeana i južnog dela Azije. Onu u letnje vreme dolaze do Himalaja, a u toku zime polaze od Himalaja. Visina njihovog uticaja je 3 - 4 km. Letnji monsun, koji dolazi sa okeana je vlažan, i prouzrokuje u Indiji velike količine padavina. U periodu letnjeg monsuna u Indiji se izluči 75 - 88 % od godišnje sume padavina, a u Bombaju čak 96 %.

Monsunski vetrovi su slabo razvijeni u oblasti ekvatora, gde je veliko dnevno kolebanje temperature, ali je malo godišnje kolebanje, kako temperature tako i vazdušnog pritiska. Za postanak monsunskih vetrova pogodnije su više geografske širine, naročito tame gde nema jačih stalnih vetrova, kao što su pojasevi subtropskih tišina, tj. granica između pasatskih i zapadnih vetrova.