Stara srpska književnost

[Bisernica]

U slovenskim seobama na Balkan u toku 6. i 7. veka Srbi su se najvećim delom smestili u planinskoj unutrašnjosti zapadnog dela Poluostrva, zauzevši tako središnji položaj između istočne i zapadne skupine južnoslovenskih plemena. Taj smeštaj odigraće značajnu ulogu u istoriji i kulturi srpskog naroda.
U domaćim i stranim izvorima srednjega veka kao srpska važila je ne samo oblast u unutrašnjosti – Srbija u užem smislu, koju vizantijski istoričar 10. stoleća Konstantin Porfirogenit naziva Krštenom Srbijom – nego i primorske pokrajine Zahumlje, Travunija i Duklja, koje su u ranom srednjem veku bile samostalne ili polusamostalne a kasnije će sve ući u sastav najvažnije srpske političko-pravne formacije srednjeg veka, države Nemanjića. Prvobitna Bosna pak, koja se prostirala u gornjim tokovima reka Bosne i Vrbasa, nalazila se u sastavu srpske države do 10. stoleća, kada se odvojila od istočne oblasti, Raške, i počela se razvijati kao samostalna država.
Uporedo s tim političkim zbivanjima, u kojima su se prvobitne državne jedinice spajale i ponovo razdvajale, tekli su dublji procesi etnopolitičkog i kulturnog formiranja naroda, čiji se pojavni oblici, usled nedostatka pisanih dokumenata, jedva mogu nazreti. U doticaju s poznoantičkim, helenskim i romanskim svetom, naročito posle primanja hrišćanstva, Srbi su se počeli menjati i civilizovati. Taj proces tekao je sporo, sporije u unutrašnjosti nego na periferiji, i sporije, po svoj prilici, nego kod drugih južnoslovenskih plemena, koja su se smestila bliže središtima tadašnjeg kulturnog sveta. On je zahvatio uglavnom gornje slojeve društva, dok se običan puk u biti malo menjao, naročito onaj u dubljoj unutrašnjosti, u planinskom području, gde se prvobitno nalazilo jezgro njegovo. U kasnijim burnim istorijskim zbivanjima to će područje postepeno gubiti nekadašnji politički značaj, ali će stanovništvo što ga je nastanjivalo i dalje ostati civilizacijski najkonzervativniji i demografski najaktivniji deo naroda. Tu će se najduže očuvati paganski običaji i verovanja kao i prastari oblici usmenog narodnog stvaralaštva koji će doprineti do najnovijeg vremena i poslužiti kao jedan od osnovnih elemenata za duhovni preporod srpskog naroda i stvaranje moderne srpske nacije.
Dubljem prodoru kulture među Srbe i duge slovenske narode smetale su i jezičke barijere. Jedini kulturni jezici Evrope tog doba bili su grčki i latinski; oni su imali svoja uređena pisma, jedino su na njima pisane knjige, njima se služilo i propovedalo u crkvama. Tek kada su dobili sopstveno pismo i stali pisati knjige na svom jeziku, Sloveni su mogli široko prihvatiti savremenu hrišćansku kulturu i sami joj tokom srednjeg veka davati značajan stvaralački doprinos.

[Zazijavalo]

Još da su znali za artiju, nego su vezli na platnu.

[Bisernica]

Tvorci slovenske knjige bili su dva učena Grka iz Soluna, Konstantin (u monaštvu Ćirilo) i Metodije. Oni su naučili slovenski jezik od makedonskih Slovena iz okoline Soluna, misionarski rad započeli su u Moravskoj 863. godine, a zatim ga proširili na susednu Panoniju. Njihovi učenici, pošto su nakon Metodijeve smrti (885. g.) proterani iz Moravske, razišli su se po zemljama slovenskog juga i u novim, povoljnim prilikama razvili su, raširili i doveli do konačne pobede delo svojih učitelja. Nove škole slovenske knjige, od kojih su najvažnije ohridska, u Makedoniji (za nju je vezan rad Klimenta i Nauma, najistaknutijih učenika solunske braće) i preslavska, u istočnoj Bugarskoj, postale su žarišta iz kojih se širila slovenska knjiga i hrišćanska misao po zemljama slovenskog juga i istoka.
Delatnost Ćirila i Metodija i njihovih učenika, bez obzira na mesto i državu gde se razvila, imala je opšteslovenski karakter. Opšteslovenske su i najvažnije tekovine njihovog rada: slovenska pisma, glagoljica i nešto poznija, ćirilica, prvi slovenski književni jezik, u nauci nazvan staroslovenskim, i književnost stvorena na njemu. Ćirilo-metodijevsko nasledje postaće zajednička osnova svih književnosti crkvenoslovenskog kruga, medju njima i srpske; njih će vekovima povezivati zajednički književni jezik i jedinstvena pravoslavno-vizantijska kulturna orijentacija.
U vreme kada su delovali Ćirilo i Metodije u Srbiji je vladao knez Mutimir, za čije se vladavine hrišćanstvo definitivno utvrdilo medju Srbima. Ima indicija da je taj dogadjaj povezan sa slovenskom misijom u susednoj Panoniji. Tome u prilog govorilo bi jedno pismo pape Jovana VIII knezu Mutimiru u kojem se srpski knez poziva da svoju zemlju u crkvenom pogledu podredi panonskoj dijecezi, na čijem je čelu stajao Metodije. Je li tada došlo do prodora slovenske knjige medju Srbe ili se to dogodilo, kasnije, iz slovenskih kulturnih žarišta u Makedoniji i Bugarskoj, ostaje otvoreno pitanje. U prvih nekoliko vekova postojanja slovenske pismenosti ima svega nekoliko spomenika koji su, sudeći po jeziku, potekli s našeg tla: glagoljsko Marijinsko jevanđelje iz 11. veka, dva odlomka iz Apostolskih dela, pisana takodjer glagoljicom i poznata pod nazivom Gerškovićev odnosno Mihanovićev odlomak (prvi od njih neki stavljaju u 11. vek). O postojanju slovenske pismenosti na našem terenu govore i sačuvani epigrafi: – Temnički natpis (10-11 vek), Humska ploča (10-11 vek), Ploča sudije Gradiše (12. vek), Natpis na ploči u Poljicama kraj Trebinja (druga polovina 12. veka). Najstariji spomenik narodnog jezika jeste pismo bosanskog bana Kulina Dubrovčanina iz 1189. Ono je, kao i svi spomenuti epigrafi, pisano ćirilicom. Iz iste epohe potiče i najstarija ćirilska knjiga srpske redakcije, jevandjelje zahumskog kneza Miroslava, brata Stefana Nemanje. Napisano na pergamentu lepim, krupnim slovima tzv. ustavne ćirilice i ukrašeno stilizovanim inicijalima i minijaturama u boji i zlatu, Miroslavljevo jevandjelje jeste ne samo najstarija nego i najlepša srpska knjiga srednjeg veka. Njene jezičke osobine pokazuju da je srpska redakcija staroslovenskog jezika dobila završni oblik.
Srpska redakcija (ili recenzija) nastala je na isti način kao i duge redakcije staroslovenskog jezika, bugarska, ruska, makedonska, hrvatska: prilagodjavanjem jezika staroslovenskih tekstova domaćem (iz)govoru. Književnici su, prepisujući spomenute tekstove, izostavljali sve one znakove za koje nisu postojali glasovi u njihovom govoru ili su ih menjali saglasno promenama izvršenim u živom jeziku. Definitivno uobičajene tokom 11. i 12. stoleća, te su redakcije postale jezici slovenskih srednjovekovnih književnosti. One sve čine zajednički crkvenoslovenski jezik, čija se srpska varijanta u nauci naziva srpskoslovenskim (dok se naziv staroslovenski – negde proširen u starocrkvenoslovenski – upotrebljava za izvornu verziju tog jezika).
Uporedo s tim jezikom, iako u mnogo manjoj meri, koristi se i govorni jezik, naročito u pravnim dokumentima, tako da je za srpsku, kao i za ostale crkvenoslovenske književnosti srednjeg veka, karakteristična diglosija (dvojezičnost). U Srbiji je tokom čitavog srednjeg veka govorni jezik (koji se u nauci naziva starosrpskim) u funkciji književnog bio sasvim sporedan, za razliku od Hrvatske i Bosne, gde je narodni govor vrlo rano počeo preovladjivati u pisanim spomenicima i postepeno potiskivati crkvenoslovenski.
O ranim početcima književnog rada u zetsko-zahumskom primorju govori i latinski spis iz druge polovine 12. stoleća Regnum Slavorum (Kraljevstvo Slovena), odnosno Letopis popa Dukljanina, kako se ovaj spis – preveden, po izjavi anonimnog autora, katoličkog sveštenika iz Bara, sa slovenskog izvornika – obično naziva. U to delo ušli su u skraćenom obliku i neki raniji spisi od kojih se posebno spominje knjiga o podvizima sv. kralja Vladimira. Dukljanski letopis izlaže, u obliku rodoslova vladara, istoriju naših zemalja od dolaska Slovena do sredine 12. veka. On je, naročito u prvom delu, pun poetskih priča i legendi – priča o ljubavi i stradanjima Vladimira i Kosare najlepša je i najpoznatija od njih – u kojima nalazimo prepričana narodna predanja a možda i tragove iščezle epske poezije. Drugi deo spisa, gde je reč o dogadjajima iz bliže prošlosti, odlikuje se snažnim osećanjem stvarnosti, tako da ovo delo – napisano na lošoj latinštini i, uz to, misaono i stilski krajnje siromašno – svedoči o svom vremenu življe, potpunije i, uprkos legendama i ogrešenjima o faktografiju, verodostojnije od većine drugih, umetnički i kulturnoistorijski značajnijih dela naše stare književnosti.

[Bisernica]

Još da su znali za artiju, nego su vezli na platnu.

I taj vez na platnu se može tumačiti kao dostojnu opismenjenost i veštinu slaganja
pismena,jer je vez na platnu iglom mnogo teži od *veza* perom po hartiji.....
nadam se da ćeš se složiti i priključiti svojim doprinosom.Bije te glas da si izuzetno
pametan i da lepo pišeš....volela bih da se uključiš sa tim osobinama

[Zazijavalo]

Moja pisanija (bar zasad ) ne ulaze u staru srpsku književnost.

Inače, nešto nisam oduševljen hvalospevima takvoj vrsti književnosti. Jerbo ne mogu da ne mislim da su u isto vreme nastajala sjajna naučna dela na arapskom, dok je čitava Jevropa drvila o nepostojećim bićima pod svetlom lomača na kojima su dogorevali jeretici.

Al sam zato pun poštovanja za narodno stvaralaštvo.

[Bisernica]

Sačuvani spomenici iz najranijeg razdoblja naše pismenosti otkrivaju pravac srpske kulturne orijentacije u ranom srednjem veku. Smešteni na području koje je nekada presecala granica izmedju dve podeljene polovine rimskog carstva, Srbi su se izvesno vreme kolebali izmedju Istoka i Zapada, grčke i rimske crkve, vizantijskog i latinskog kulturnog uticaja. U početku preovladjuje zapadna orijentacija, naročito u primorskim krajevima. Dukljanska hronika i Miroslavljevo jevanđelje, dva najznačajnija književna spomenika prednemanjićke epohe, malo se razlikuju od sličnih radova na Zapadu. Tek od Stefana Nemanje i njegovih naslednika počinje čvrsto versko i kulturno vezivanje Srbije za Vizantiju, ali čak ni tada nisu prekinute veze s katoličkim Zapadom. U Srbiji je, u primorju, uz pravoslavnu, stalno postojala i katolička crkva. Preko nje i primorskih gradova strujaće zapadni uticaji prema unutrašnjosti Balkana i dalje na istok.Nešto od ovoga će se naći i na jednoj drugoj temi,na drugom pdf-u a vezano je za Dubrovnik i njegov Arhiv,koji je po bogatstvu ,količini i vrednosti sadržaja koji čuva,drugi u svetu.
Vizantijska kulturna orijentacija bila je ipak presudna u svim oblastima našeg duhovnog života pa i u književnosti. Vezanost za Vizantiju ispoljila se na samom početku slovenske književnosti u ličnosti njenog osnivača Ćirila, jednog od najčuvenijih Vizantinaca svoga doba. Sve do svoje propasti, pa i posle toga, Vizantija će ostati presudan faktor u celokupnom duhovnom životu svih pravoslavnih Slovena.
Staroslovenska književnost započela je prevodima – i taj vid aktivnosti ostaće najvažniji i kasnije, u svim književnostima crkvenoslovenskog kruga. Najveći deo naše stare biblioteke činila su dela prevedena s grčkog jezika. Osnovni biblijski spisi dobijeni su još u ćirilo-metodijevskoj epohi. Taj fond kasnije se sve više uvećavao, u početku isključivo delima ranohrišćanske književnosti, da bi u kasnijim vremenima u njega ušla i pojedina dela iz vizantijske ili, čak, zapadnoevropske riznice. Naša srednjovekovna prevodna književnost pokazuje takvo bogatstvo i raznolikost da se u odnosu na nju originalno stvaranje jedva primećuje. Ona obuhvata najpre biblijske spise, zatim apokrifnu literaturu, hagiografije, duhovno pesništvo, crkveno besedništvo, beletrističku prozu, posebno romane i pripovetke, istoriografiju, pravna dela, bogoslovske spise i duge vidove učene književnosti.

[Bisernica]

Moja pisanija (bar zasad ) ne ulaze u staru srpsku književnost.

Inače, nešto nisam oduševljen hvalospevima takvoj vrsti književnosti. Jerbo ne mogu da ne mislim da su u isto vreme nastajala sjajna naučna dela na arapskom, dok je čitava Jevropa drvila o nepostojećim bićima pod svetlom lomača na kojima su dogorevali jeretici.

Al sam zato pun poštovanja za narodno stvaralaštvo.

Veliki sam poštovalac arapske ,kako nauke tako i kulture,vezane za period o kojem govorimo,
ali u kontekstu pdf-a istorija književnosti sklona sam prioritet dati onoj koju svakako bolje
poznajem,a to je srpska.
Narodno stvaralaštvo je zaista respektabilno,u svojoj izvornosti i svojevrsnoj filozofiji,iako
neukog,ipak bistrog naroda,koji je svoju empiriju pretakao u stvaralaštvo koje možemo nazvati
narodnom umetnošću.
Još jednom te pozivam,da se uključiš,ima jedna tema koja je upravo posvećena narodnom stvaralaštvu .

[Bisernica]

Pri proučavanju književnosti dve su osnovne podele koje se prave: na žanrove i na periode. Za srpsku nauku o književnosti starijeg kova važile su dve celovite podele koje su krajem 19. veka napravili Stojan Novaković i Jovan Skerlić. Novakovićeva podela imala je izraženu filološku osnovu, dok je Skerlić sve pojmove za periodizaciju preuzeo iz francuske književne nauke i autentični tok srpske književnosti pokušao da iskroji prema evropskim kalupima. U tim kalupima nije bilo mesta za narodnu, niti za srpsku književnost srednjeg veka, što su kasniji istoričari književnosti u 20. veku osporili i preinačili. Verovatno najznačajniji istoričar srpske književnosti kod nas Jovan Deretić u okvire svoje periodizacije uvrstio je i srednjovekovnu književnost, a radovi Dimitrija Bogdanovića, Đorđa Trifunovića, Radmile Marinković i drugih otvorili su nove mogućnosti posmatranja ovog najstarijeg i vremenski najdužeg perioda u gotovo milenijumskom trajanju istorije srpske književnosti.

Od pokrštavanja i opismenjavanja Slovena u 9. veku do poslednjih izdanaka viševekovne književne tradicije u 17. vijeku, Srbi su pisali, stvarali, prevodili, ispisivali i prepisivali svoje knjige, brižno ih čuvali i negovali jezik na kojem su nastajale. Svi kasniji periodi istorije književnosti u Srba imali su mnogo profaniji odnos prema pisanoj reči. Tako je bilo u "prosvećenom" 18. veku, u onome što se zove romantizam i realizam 19. veka, a i u modernoj književnosti 20. veka.

Pored istorijske, dijahrone, podele književnosti i podele na žanrove, moguće je napraviti i još jednu, kojom se izbegavaju zabune u vrednovanju dela, različitih kad su u pitanju različite vrste književnosti. Napravljena je još jedna unutrašnja, organska podela celokupne srpske književnosti na: beletristiku, narodnu i liturgijsku književnost, gde književnost srednjeg veka pripada ovoj poslednjoj.

Po svojoj suštini srednjevekovna književnost je upravo liturgijska, crkvena književnost, stvarana prevashodno pod uticajem vizantijskog kulturnog i duhovnog nasledja, čiji su Srbi, od pokrštavanja u 9. veku, postali sudionici i sunaslednici.

[Bisernica]

Po vremenu kada je stvarana, stara srpska književnost pripada srednjem veku, epohi u svetskoj istoriji koja, kako se najčešće uzima, počinje padom Zapadnog rimskog carstva 476. godine, a završava se turskim osvajanjem njegovog istočnog dela, Vizantije, 1453. godine, odnosno Kolumbovim otkrićem Amerike 1492. To je period nastavka širenja hrišćanstva iz istočnog mediteranskog bazena na sve strane sveta, prevashodno severozapad i jugozapad, potom državnog i političkog stasavanja i procvata Istočnog rimskog carstva, period umiranja rimske i antičke grčke kulture i njihovog preobraženja i vaskrsenja u novoj vizantijskoj misli i duhovnosti, period krstaških ratova, formiranja velesile Franačke države itd.

Često u literaturi između pada paganskog Rima pod najezdom Varvara i epohe tzv. evropskog preporoda, humanizma i renesanse 15. i 16. veka, stoji "mračna provalija" srednjeg veka – varvarstva, nekulture, divljaštva.Zaboravlja se, medjutim, da je u to doba cvetala vizantijska kultura i civilizacija, koja je smenila grčko-rimsku kulturu i predhodila romansko-germanskoj.Srpska kultura se gradila na ovim temeljima.

[Bisernica]

Veliki problem za zapadne crkvene velikodostojnike i sav zapadni učeni svet bio je slovenski jezik kao bogoslužbeni i jeretik se smatrao svako ko ga je upotrebljavao. Popularni su bili tzv. trijezičnici, koji su tradicionalno smatrali da je dozvoljeno obraćati se Bogu samo na tri jezika: jevrejskom, latinskom i grčkom. Vizantija pak nikad nije sprovodila ovo staro latinsko shvatanje o varvarskim jezicima, jer je još apostolsko načelo bilo da svaki narod može slobodno na svom jeziku da služi i moli se Bogu.

Prvi gramatički spis kod Slovena, O pismenah, posvećen je upravo ovom problemu. Napisao ga je nepoznati bugarski monah, tzv. Crnorizac Hrabar, i do danas je sačuvan u 80 prepisa na svim slovenskim jezicima. Jedno je od ranih književnih djela koja nastaju na temelju ćirilo-metodijevske tradicije i u kojem preovladava za srednji vek karakteristično fino i emotivno shvatanje jezika.

Iako je papa zvanično blagoslovio da četvrti jezik na koji će se prevesti Sveto pismo bude slovenski, to nemački biskupi nikad nisu prihvatili.