Srbi u Moldaviji

[Ometač]

Srbi u istočnoevropskoj dijaspori
Dr Ljubivoje Cerović


SRBI U MOLDAVIJI

Srbi u srednjovekovnoj Moldaviji
Srbi u rusko-turskim ratovima u 18. veku na tlu Moldavije
Besarabija u 19. veku
Dositej Obradović u Moldaviji
Srbi u Besarabiji
Istaknuti učesnici Prvog srpskog ustanka u Besarabiji
Sima Milutinović Sarajlija u Kišinjevu
Puškin i Srbi u Besarabiji
Putešestvije Joakima Vujića po Besarabiji
U diplomatskoj službi Rusije, Srbije i Crne Gore
Moldavija u 20. veku

[Ometač]

Na teritoriji Moldavije, koju je naša narodna poezija nazivala Bogdanskom ili Basarabinom
Zemljom, Srbi se počinju da naseljavaju prvom polovinom 15. veka, na imanja moldavske
vlastele. Supruge moldavskih vojvoda, iz roda Brankovića i druge srpske vlastele, podizale
su crkve i manastire u Moldaviji, ali i darivale manastire u Srbiji. U ovoj pravoslavnoj i
romanskoj zemlji, u srednjem veku živeli su i stvarali mnogi srpski kulturni i duhovni
pregaoci.

U vreme kada je teritorija Moldavije priključena Ruskom carstvu, posle propasti Prvog
srpskog ustanka, u ovu zemlju naseljavaju se vojvode i znamenite ličnosti ustanka, bežeći
ispred turske osvete. O Moldaviji su pisali srpski hroničari i putopisci, upoznavajući širu
javnost o ovoj zemlji vrednih stanovnika, nepokolebljivih boraca za slobodu.

U novijoj istoriji, Srbi su se uključili u značajne događaje koji su izmenili ovu zemlju: Prvi
svetski rat, Oktobarska revolucija i Drugi svetski rat. Zajednička borba zbližila je
pripadnike moldavskog i srpskog naroda.

[Ometač]

Srbi u srednjovekovnoj Moldaviji

Tokom proleća, od antičkog do srednjeg veka, preko pitome Moldavije, na putu od
crnomorskih stepa u današnjoj Ukrajini, prema srednjoj i zapadnoj Evropi, prolazili su
mnogi narodi, indoevropskog i mongolskog porekla. Od ranog srednjeg veka u Moldaviju,
kao i čitavo podneblje Besarbije, naseljavalo je stanovništvo romanskog i slovenskog
porekla.

Od 9. do 13. veka Moldavija se nalazila u sastavu Kijevske Rusije. U 10. veku stanovništvo
Moldavije je primilo hrišćanstvo od vizantijskih propovednika. Na taj način Moldavci su se
duhovno i kulturno razvijali u svetu pravoslavlja.

Od 10. do 13. veka Moldavija je bila izložena upadima mongolskih plemena, najpre Mađara,
potom Pečenega i Kumana i konačno Tatara. U 14. veku Moldavcima je vlast nametnula
Kraljevina Ugarska. Prvom polovinom 14. veka Moldavija se oslobodila tuđinske vlasti. Tada
je vojvoda Basaraba, sa područja Arđeša u Vlaškoj, dvadesetih godina 14. veka ujedinio
rumunske zemlje između Karpata i Dunava i postavio temelje Vlaškoj. Posle nekoliko
pobeda nad Tatarima (1325-1328) proširio je teritoriju i na istok, severno od Dunava,
između Pruta i Dnjestra. Od tada je ovo područje počelo da se naziva Besarabijom.

[Ometač]

Posle Basarabe, vlast u Moldaviji ponovo uspostavlja Ugarska, da bi 1359. godine vojvoda
Bogdan proterao Mađare, pa je Moldavija ostvarila samostalnost.

Drugom polovinom 14. i tokom 15. veka Moldavija je bila poprište na kojem je, preko
Ugarske i Poljske, katolička crkva pokušavala da preobrati pravoslavno stanovništvo u
katolike, u čemu nije imala uspeha.

Nastojanjima Poljske i Ugarske tokom 15. veka da potčine Moldaviju pridružila se i Turska.
U borbi protiv stranih zavojevača, posebno Turaka, uzdigao se vojvoda Stefan Veliki
(1457-1504). Posle pobede nad Turcima 1475. godine, učvrstio je svoju vlast u Moldaviji.
U borbi protiv muhamedanstva i katoličanstva, sklopio je 1497. godine savez sa ruskim
velikim knezom Ivanom III. Uspešno je odbio i napad Poljske 1497. godine. Poznato je da
je vojvoda Stefan Veliki darovao srpski manastir Hopovo na Fruškoj gori.

[Ometač]

Prve informacije o Moldaviji u srpskim tekstovima pominju se u "Žitiju Stefana Lazarevića",
koje je 1435. godine napisao Konstantin Filozof. I u drugim srpskim srednjovekovnim
spisima Moldavci se pominju kao Basarabi i Karabogdanci, a njihova zemlja kao Basarabina
zemlja, Moldavska zemlja, Bogdanska zemlja, Karabogdanska itd. U srpskim narodnim
pesmama kao što je "Dioba Jakšića", pominje se Karabogdanska.

U prvoj polovini 17. veka Ivan Gundulić u "Osmanu" opisuje Hotinsku bitku koja se
odigrala na Dnjestru u Basarabiji 1621. godine, između Poljaka i Turaka i tu govori i o
Bogdancima i o njihovoj zemlji Bogdaniji.

U vreme vladavine Petra IV Rareša (1526-1538. i 1541-1546) Moldavija je doživela
nekoliko poraza od Turske. Posle upada sultana Sulejmana Veličanstvenog 1538. godine,
počelo je mešanje Turske i u unutrašnje poslove Moldavije. Ono je pojačano tokom 17. i u
18. veku, što je dovelo do političkog i privrednog zaostajanja Moldavije.

[Ometač]

Supruga Petra IV Rareša, "Gospožda Jelena", kćerka poslednjeg srpskog despota od roda
Brankovića - Jovana, bila je veliki mecena kulture u Moldaviji. U Botošanu je sagradila dve
crkve. U jednoj od njih stoji natpis "Jelena despotovna, gospožda Petra vojvode, dšti
Joana despota". Jednu crkvu je podigla i u Sučavi.

Brankovići, poslednja srednjovekovna vladarska porodica u Srbiji, potiču iz vremena
Nemanjića. Najviši domet postigao je despot Đurađ Branković, čiji je unuk bio despot
Jovan Branković.

Jelena Branković je pomagala suprugu i u diplomatskoj korespondenciji. O tome svedoči
beleška moldavskog pisca Grigora Urekea, koji je drugom polovinom tridesetih godina 16.
veka zabeležio: "Petar Rareš dogovori se sa svojom ženom Jelenom da sultanu Sulejmanu,
turskom caru, pošalje pismo sa velikim molbama da bi se sažalio na njega i oprostio mu
savijajući glavu pod carevu sablju i da bi poslao pismo Janošu (Zapolji) mađarskom kralju,
kako bi mu ovaj dozvolio da napusti zemlju i ode u Carigrad i služi na carevoj Porti. I
pošto je Jelena znala srpska slova, ona napisa pismo caru, sa mnogo srdžbi i žalbi."

[Ometač]

Ubrzo je Turska slomila otpor Moldavije; 1538. nametnula svoju vlast i priključila južni deo
Besarabije. Petar IV Rareš postao je kroz tri godine ponovo vojvoda Moldavije, ali kao
turski vazal.

Igumanu manastira Neamc, Makariju Srbinu, koji je kasnije postao episkop Romanske
eparhije, Petar IV Rareš je naložio da napiše "Hroniku Moldavije", koja je obuhvatala
prošlost ove zemlje od Stefana Velikog do njegovog vremena. Makarijevu "Hroniku"
nastavili su da pišu njegovi učenici Eftimije i Azarije.

Obaveštenje o srpskoj istoriji pružaju tri hronike Moldavije, koje su, u razna vremena,
napisali Grigore Ureke, Miron Kostin i Jon Nekulče.

Vredna pomena je i "Srpsko-moldavska hronika" iz 17. veka, koja se bavi istorijom i
drugih balkanskih naroda.

[Ometač]

Zabeleženo je da su telesnu gardu Petra IV Rareša činili Srbi.

Kćerka Petra IV Rareša i Jelene, Roksanda, supruga moldavskog vojvode Aleksandra IV
Lupušnjana (1552-1561. i 1563-1568), darivala je 1567. godine manastir Mileševu, "u
kome počiva telo svetoga Save". Njenom zaslugom, na Moldavskom dvoru su prihvaćeni
potomci Stefana Vukića Kosače, hercega od svetog Save. Prihvatila je "tri baratijenca i
dvije sestre", kako stoji u pismu Dubrovčanima 1566. godine koje je napisao Dragomir
Srbin. Bili su to: Georgije, Pavle, Stefan, Katarina i Marija. Oni su sa Roksandom bili u
rodbinskim vezama preko porodice Jakšića.

Ime slavnog roda Brankovića koristili su i pojedini avanturisti. Tako je neki Jakov iz
Irakliona na Kritu, uspeo da ubedi vojvodu Aleksandra i Rokandu da je potomak
Brankovića, odnosno rođak Roksandin. Kao potvrdu o njegovom visokom despotskom
poreklu koristio je diplomu koju mu je dodelio car Svete Rimske Imperije Karlo V, u kojoj
je stajalo da je naslednik loze Brankovića - Jakov despot i markiz Parosa i Naksosa. Uspeo
je prevarom da se čak domogne vojvodskog moldavskog prestola i da vlada dve godine.

[Ometač]

Aleksandrua Lupušnjana je na vojvodskom prestolu 1568. godine nasledio njegov i
Roksandin sin Bogdan, koji je vojvoda Moldavije bio do 1572. godine.

Druga polovina 16. veka u istoriji rumunskih zemalja bila je obeležena borbom vlaških i
moldavskih vojvoda za zbacivanje turske vladavine. To je naročito došlo do izražaja za
vreme vladavine vojvode Mihaja Hrabrog (1593-1601). Posle nekoliko izvojevanih pobeda
nad Turcima, oslobodio je Vlašku, a zatim osvojio Moldaviju i Erdelj i prvi put u istoriji
1600. godine ujedinio sve tri rumunske zemlje.

U vojsci Mihaja Hrabrog nalazili su se i Srbi. Prema izvorima koji potiču od Mihajevog
letopisa Nemca Baltazara Valtera, prekodunavski Srbi su poslali "knezu Mihaju" delegaciju
sa predlogom da mu se pridruže, navodeći da se u šumama oko Kladova nalazi oko deset
hiljada Srba, spremnih da stupe u akciju. Po navodima kardinala Malaspine, u vojsci Mihaja
nalazili su se pored Rumuna, Mađara i Srbi.

[Ometač]

Među komandantima vojvode Mihaja pominje se i župan Srbin Nikola, "komandant znatnog
odreda konjice", koji se istakao u nekoliko bitaka. Srpski vojvoda Deli Marko u bitkama za
ujedinjenje rumunskih zemalja predvodio je odred od hiljadu konjanika. U vreme
Tridesetogodišnjeg rata stao je na stranu erdeljskog kneza Gabora Betlena. U nameri da
ostvari uticaj u Moldaviji, Betlen je pokušao da za njenog vojvodu nametne Deli Marka.
Zapaženo mesto u rumunskoj oslobodilačkoj vojsci imao je i Srbin Đorđe Slankamenac. Sa
svojih dve hilijade vojnika kao krajovski ban učestvovao je na strani Mihaja Hrabrog u
nekoliko bitaka.

U vojsci Mihaja Hrabrog veliku slavu stekao je legendarni srpski junak Starina Novak,
kojega Rumuni slave i kao Baba Novak. Poznat je i u bugarskoj narodnoj tradiciji. Ovog
srpskog kapetana iz vojske Mihaja Hrabrog, slavni rumunski istoričar i osvedočeni prijatelj
srpskog naroda, Nikolae Jorga okarakterisao je kao "junaka iz poetske legende". Rodom iz
Poreča, sa nekoliko hiljada svojih hajduka, među kojima su bili Srbi, Vlasi i Bugari, vodio je
bitke protiv Turaka po Srbiji i u Bugarskoj, da bi 1595. godine prišao Mihaju Hrabrom. Od
tada pa sve do svoje mučeničke smrti 1601. godine učestvovao je u više bitaka, koje je
Mihaj Hrabri vodio na područjima Vlaške, Moldavije i Erdelja.

[Ometač]

Posle pogibije vojvode Mihaja Hrabrog, u Vlaškoj i Moldaviji je ponovo uspostavljena
turska vlast. Turska je opet počela da postavlja vlaške i moldavske vojvode. Uprkos tome,
u rumunskim zemljama jačao je antiotomanski pokret i postojala snažna želja za
nacionalnim oslobođenjem. Oličenje te borbe u Moldaviji je bio vojvoda Vasile Lupu
(1634-1653), koji je uspeo da slomi moć bojara i ojača vojvodsku vlast. U sukobima sa
Rusijom, učvrstio je međunarodni položaj Moldavije. U njegovo vreme došlo je do
procvata kulture. Vojvoda Lupu je bio ktitor i srpskih pravoslavnih manastira. U njegovim
poveljama pominju se manastiri Lepavina u Slavoniji, Mileševo u Srbiji i Trebinje u
Hercegovini. Za vreme vladavine Vasile Lupua, uz pomoć Kijevske duhovne akademije,
1640. godine u Sečavi je otvorena Slavjano-grčka akademija, i naredne godine podignuta i
tipografija.

Naseljavanje Srba u Moldaviju počinje prvom polovinom 15. veka. Prvo srpsko naselje u
Moldaviji - Srbi, pominje se 1423. godine. Nalazilo se na reci Rebričea. Srpsko naselje
Selište na reci Prutu pominje se 1489. godine.

[Ometač]

Naseljavanje Srba u Moldaviju počinje prvom polovinom 15. veka. Prvo srpsko naselje u
Moldaviji - Srbi, pominje se 1423. godine. Nalazilo se na reci Rebričea. Srpsko naselje Selište
na reci Prutu pominje se 1489. godine.

Podatke o Srbima u 16. i 17. veku daju strani putopisci. Rajhersdorf, Nemac iz Saksonije,
opisujući Moldaviju 1541. godine, navodi da u ovom vojvodstvu žive i Srbi. Poljak
Strihovski 1575. godine piše da Srbi žive u Besarabiji, istočnoj provinciji Moldavije.
Putopisac Krekvic, iz Transilvanije, 1685. godine navodi da Srbi žive u Moldaviji "od
starina".

Petar, vojvoda Moldavije, 1588. godine, uz angažovanje bojara Šepteličija, naseljava Srbe
na područje nazvano Fontana Kapelnei. Godine 1598. zabeleženo je da srpsko
stanovništvo živi u naselju Srbi, u regionu Sučave.

[Ometač]

Vojvoda Jeremija Movila, u povelji iz 1603. godine, navodi i Srbe među stanovnicima koji su
naseljavali Moldaviju. Živeli su na području manastira Pobrata u naselju Veleni u oblasti
Kigečija. Iste godine Srbi se pominju u naselju Srbeni kraj Brlada. Selo Srbi pominje se
1603. godine u distriktu Tutova. Srbi se pominju 1623. kao stanovnici Balošeštija. Sela
Srbešti i Gradina nalazila su se u oblasti Roman na reci Seretu. Naselje Srbi nalazilo se u
distriktu Kovurlui. Selo Srbi pominje se u distriktu Tekuči 1734. godine. U oblasti Bakau bila
su dva naselja sa nazivom Srbi, a jedno Srbilor. U oblasti Sučave pominjalo se više naselja
pod nazivom Srbi. Godine 1786. nekoliko sela u distriktima Dorohoj i Neamc nosilo je nazive
Srbi. U 17. i 18. veku Srbi su živeli u naselju Habašešti u blizini Jaša.

[Ometač]

Srbi u rusko-turskim ratovima u 18. veku na tlu Moldavije

Osamnaesti vek bio je obeležen rusko-turskim ratovima, kojima je bilo zahvaćeno i područje
Besarabije.

Prvi u nizu rusko-turskih ratova dogodio se 1710-1711. godine. Tada je izveden čuveni
Prutski pohod armije cara Petra Velikog, kada je zajedno sa vojskom moldavskog vojvode
Kantemira sa područja Moldavije trebalo da bude proterana turska vojska. Međutim, ratne
operacije se nisu završile uspešno po Rusiju i Moldaviju.

U ratu od 1735. do 1739. godine, kada je Turska poražena, Rusija je dobila proširenje na
severni deo Besarabije.

[Ometač]

Žestoke borbe vođene su između Rusije i turske na teritoriji Besarabije u ratu od 1768. do
1774. godine. Posle rata koji je okončan mirom u Kučuk - Kajnardžiju, Rusija je dobila
protektorat nad rumunskim kneževinama Vlaškom i Moldavijom, u čijem se sastavu nalazila i
Besarabija.

Rat vođen od 1788. do 1791. godine doneo je novo proširenje Rusije na račun Turske na
današnjem tlu Moldavije. Tada su Ruskom carstvu pripojene teritorije istočno od Dnjestra, u
Pridnjestrovlju, sa gradovima: Tiraspoljem, Grigoriopoljem, Slobozijom, Dubosarijem i dr.

U ratovima vođenim protiv Turske u 18. veku, posebno su se isticali dva Srbina. Prvi je bio
grof Sava Vladisavljević Raguzinski, a drugi general ruske carske vojske Petar Popovi Tekelija.

[Ometač]

U vreme neposredno posle Velikog rata (1683-1699), kada su Turci proterani iz većeg dela
Panonske nizije, pojačao se oslobodilački pokret u Moldaviji. U nastojanjima da protera
Turke, moldavski vojvoda Dimitrije Kantemir je stupio u savez sa ruskim carem Petrom
Velikim, koji je bio usmeren oslobođenju Moldavije od Turske. U pripremama za zajedničko
dejstvo Rusa i Moldavaca protiv Turaka 1710. godine značajnu ulogu imao je savetnik cara
Petra Velikog, Sava Vladisavljević grof Raguzinski.

Grof Sava Vladisavljević Raguzinski (1664-1738), carski savetnik, političar, diplomata,
putopisac, poliglota, jedan od najbogatijih ljudi u Ruskom carstvu, najviše se nalazio u službi
cara Petra Velikog.

[Ometač]

Poticao je iz ugledne srpske vlastelinske porodice Vladisavljevića, čiji članovi su od davnina
živeli u okolini Gacka. Početkom 17. veka pod pritiskom begova Čengića izbegli su iz
zavičaja. Savini preci su se iselili u Dubrovnik, dok se deo njih nastanio u Crnoj Gori, Boki
Kotorskoj i u Trebinju.

Sava, sin kneza Luke Vladisavljevića iz Gackog, školovao se u Dubrovniku, a krajem veka
otišao je u Carigrad. Ovde ga je zapazio ruski poslanik, sa kojim je sarađivao. Na njegovu
preporuku, 1703. godine stupio je u službu ruskog cara Petra Velikog. Znalac više jezika
(ruski, turski, italijanski, latinski i grčki), širokog obrazovanja i visoke lične kulture, sa
diplomatskim iskustvom, postao je savetnik ruskog cara. Po njegovom zahtevu, odlazio je
u diplomatske misije u Carigrad, na Portu. Za zasluge je dobio i dvorac trgovačke
koncesije u Azovu u Ukrajini. U bici kod Polave, kada je Rusija porazila Švedsku, čiju je
vojsku predvodio kralj Karlo DžII, Vladisavljević je rukovodio čitavom intendaturom ruske
armije.

[Ometač]

Za izvanredne zasluge car Petar Veliki dodelio mu je 1710. godine titulu dvorskog
savetnika za pitanja pravoslavnog Istoka. Pored zasluga za sklapanje saveza ruskog cara
sa moldavskim vojvodom Dimitrijem Kantemirom 1710. godine, posredovao je u
organizovanju ustanka crnogorskih i hercegovačkih plemena.

U periodu između 1716. i 1722. godine, boravio je u Veneciji i Dubrovniku. Želeo je da na
svom imanju podigne pravoslavnu crkvu u Dubrovniku, ali mu to nije bilo dozvoljeno.
Zbog toga je podigao crkvu u Topli, pokraj Herceg Novog.

Od cara Petra Velikog dobio je odgovoran i složen diplomatski zadatak da sa rimskim
papom zaključi Konkordat o uređenju pitanja vezanih za položaj katoličke crkve u Rusiji.
Međutim, smrt pape Klimenta DžI onemogućila je da se ovaj projekat ostvari. U Veneciji je
dobio titulu patricija.

[Ometač]

Posle smrti Petra Velikog 1725. godine carica Katarina I ga je imenovala za ambasadora u
Kini, sa zadatkom da razreši pitanje granice između ove dve velike imperije. Pregovore je
vodio sa carem u Pekingu, a razgraničavanje je vršeno na terenu. Rezultat ovih pregovora
bilo je sklapanje Burinskog ugovora, kojim je tokom naredna dva veka obezbeđen mir na
ovoj dugoj granici. Po nalogu Ruskog dvora, Sava Vladisavljević je na kineskoj granici
podigao više gradova, utvrđenja i graničnih postaja. Tako je 1727. godine osnovao grad
Trojickosavski i podigao crkvu, posvećenu Svetom Savi. Posle toga se vratio u Moskvu
1728. godine.

Po povratku iz Kine dobio je visoka ruska priznanja. Pored Ordena Aleksandra Nevskog,
poklonjen mu je dvorac u Petrogradu i tri imanja. Napisao je veći broj radova, među
kojima se isticao opis putovanja u Kinu. Još je tada zaključio: "Sa Kinom ne bi trebalo
ulaziti u rat, ako ne postoje krupni razlozi".

[Ometač]

Pred smrt darovao je manastire u Herceg Novom i Žitomisliću, kao i crkvu u Topli.

Pored brojnih zasluga za svoj narod, Vladisavljević je prvi na Ruskom dvoru postavio
srpsko pitanje, kao glavni problem Balkana.

Sava Vladisavljević Raguzinski je umro 1738. godine, u vreme vladavine carice Ane
Ivanovne. Sahranjen je u Blagoveštenskoj crkvi Aleksandra Nevskog u Petrograd, među
članovima carske porodice.

Neposredno uoči izbijanja sukoba rusko-moldavskih snaga sa Turskom, grof Vladisavljević
je dobio zadatak da "obezbedi civilnu stranu rata". U ime ruskog cara vodio je pregovore
sa moldavskom stranom. O tome govori moldavski hroničar Jon Nekulče, koji za grofa
Vladisavljević kaže da je "carev ministar, kojeg smatraju boljarom velikog značaja, koji zna
više jezika". Sava Vladisavljević je imao ovlašćenje da svakom moldavskom pukovniku
isplati 100, podoficiru 30, zastavniku i intendantu 10, a vojniku pet rubalja. Ujedno je
redigovao ugovor između ruskog cara Petra Velikog Romanova i moldavskog kneza
Dimitrija Kantemira. Ovaj rat okončan je 1711. godine posle Prutskog pohoda Ruske
vojske, porazom saveznika.