Srpsko selo i krajolik u tranziciji

[kojica]

Srpsko selo i krajolik u tranziciji

Napisao prof. dr Predrag Milošević



Relativno je lako uočiti velike razlike među krajolicima u različitim srpskim regionima (na
primer – banatskim, zlatiborskim, pčinjskim i ponišavskim). Prolazeći nevelikom, ali ne ni
malom zemljom Srbijom, moguće je primetiti lepo obnovljene seoske kuće i raznovrsne
domaćinske građevine još iz vremena turske ili austro-ugarske carevine, južno odnosno
severno od Save i Dunava, sa slamnatim ili krovovima pokrivenim ćeramidom i u
zemljanoj odnosno drvenoj konstrukciji. U isto vreme, a nasuprot ovome, moguće je
zapaziti i još uvek znatan broj zapuštenih, oronulih seoskih građevina, u svim delovima
zemlje, a naročito u onim manje razvijenim na sve četiri strane sveta.

Fotografije iz svih: razvijenih, manje razvijenih i još uvek nerazvijenih delova zemlje
dokaz su da je proces transformacije srpskog sela i krajolika u ovom ili onom stepenu i
meri otpočeo gotovo svuda. Ako je ikada i prekidan.

[kojica]

U toku višegodišnjeg uništavanja Jugoslavije, kao i sada kada je Srbija, mada ne
sopstvenom voljom, verovatno srećno nezavisna, razlike između njenih severnih i južnih,
zapadnih i istočnih područja ostaju primetne. One, dabome, niti mogu niti treba da
nestanu.

Ali, to ne važi za razlike u stepenu očuvanja i unapređenja sela i krajolika kao takvog,
kakvi god da su tipovi jednog i drugog u pitanju.

Putujući Srbijom, ma gde u njoj da se nađe, i ne mnogo pažljiv posmatrač ne može a da
ne primeti veliki stres koji se u svakom delu njenog prostranstva oseća u vezi sa
neprekidnom i sve ubrzanijom modernizacijom i obnovom zemlje, što ne dovodi baš uvek
do rezultata kojima bismo svi mogli da se ponosimo, ne samo u smislu izražajnosti
srpskog i inog kulturnog nasleđa kojim raspolažemo.

[kojica]

Dokazi urbanizacije srpskog sela i krajolika vidljivi su golim okom. Podignuti su i i dalje se
grade: trgovački (šoping-molovi) i uslužni centri, javne građevine, male, srednje i velike
kuće, ponekad čitavi stambeni kompleksi, slični i ponekad istovetni onim urbanim.

Kao i u ostalim evropskim zemljama, kolonizovanje seoskih područja odvijalo se pod
uticajem činilaca kao što su: prirodno okruženje, istorijska pozadina, oblici socijalne i
proizvodne organizacije i drugo.

Proces odabira načina naseljavanja u vezi je sa pričom o ljudskoj vrsti od samog njenog
početka, kada smo još bili sasvim podređeni prirodi – našem životnom okruženju – sa
svim njenim atributima.

[kojica]

Izbor mesta za naseljavanje zavisio je od prirodnog okruženja. Oblici i konstruktivni
elementi stambenih nastambi i građevina na farmi bili su obavezno u vezi sa starim
običajima, tradicijama i lokalnim mogućnostima. To se odnosilo i na crkve i ostale
sakralne građevine, građene uvek od lokalnih materijala.

Sada su odnosi između čoveka i njegove naseobine izmenjeni u mnogo čemu, a po
osnovu transformacija na mnogim poljima. Među razlozima su tehnička dostignuća i
nesumnjiv napredak u toj sferi, kao i nove mogućnosti u vezi sa svima dostupnim
konstruktivnim elementima i urbanizacijom koja se smatra složenim procesom preobražaja
koji vodi ka razvoju i sve većem značaju gradova, a na račun ostalih vrsta naseobina za
čoveka.

[kojica]

Srbija je zemlja sa dve autonomne pokrajine i 29 okruga. Prema enciklopedijskoj
definiciji, selo je naselje sa ruralnom strukturom, sa agrarnom kolonizacijom, proizvodnom
i socijalnom strukturom. Ranije je u njemu dominirala poljoprivreda. Ljudi su bili
usredsređeni na farme i imali su mala poljska dobra uz kuću i okućnice sa nastambama i
građevinama za skladištenje i podršku radu na farmi.

Sada je stanje na selu i u krajoliku na putu da se iz korena izmeni, posebno u smislu
delatnosti seoskog stanovništva. Tipična individualna poljoprivreda još uvek se javlja u
svom poznatom obliku. Ali, individualni poljoprivrednici već duže vreme, u većini,
kultivaciju tla tretiraju kao sezonski posao, radeći simultano u gradu ili nekim drugim ne-
poljoprivrednim sektorima.

[kojica]

Agrikultura kao takva obavlja se u Srbiji danas najčešće u obliku visoko specijalizovanih
farmi - poljoprivrednih dobara na velikom broju hektara, što je jedna od zaostavština
socijalizma. Ali, kada je reč o manjim individualnim imanjima, mnoge građevine u okviru
takvih farmi, koje su izvorno služile poljoprivrednim aktivnostima kao takvim, prilagođene
su sada strogo stambenim namenama.

Pojam “srpsko selo” ne može se definisati na eksplicitan način kao naselje gde većina
stanovništva za život zarađuje kultivacijom biljaka i uzgojem životinja, jer stvari već
odavno ne stoje baš sasvim tako.

[kojica]

Moderno srpsko selo, njegova arhitektura, konstruktivni materijali, prostorni raspored,
funkcije, kao i način eksploatacije vrlo su različiti u pojedinim regionima zemlje. Prirodni
uslovi, vreme sazrevanja, tip obavljanja poljoprivredne delatnosti (ako ona negde još
uvek postoji), kao i socijalna struktura – svi ti činioci utiču na razvoj zemlje.

Sve promene u načinu obavljanja poljoprivredne delatnosti i funkcija sela odražavaju se
u razvoju izgrađenih područja, koja su podizana i usklađivana tokom mnogo godina
unazad – ne uvek u korist kulturnog nasleđa, a ruralna arhitektura i krajolik takođe su
nacionalna baština.

[kojica]

Tipično srpsko selo (po enciklopedijskoj definiciji) sastoji se od stambenih građevina,
domaćinskih zdanja i obradivog zemljišta. Raznovrsnost načina rasporeda građevina –
jedna sučelice drugoj ili okrenute poljima odnosno putevima – stvaraju osoben prostorni
obrazac svakog sela. Srpsko selo je pojedinačna ili grupna naseobina, koju karakterišu
tradicionalni oblici i tipovi.

U prošlosti su se ljudi na selu izdržavali poljoprivredom. Socijalna struktura sastojala se
od poljoprivrednika, onih koji tu borave i vlasnika malih radionica koji nisu posedovali
sopstveno zemljište.

[kojica]

Kao rezultat urbanizacije zemlje, industrijalizacije i socio-ekonomskih promena, koje su
se desile tokom poslednjih više od šezdeset godina, ruralna područja još su naseljena
onima koji sami nisu farmeri.

Naime, broj stanovnika grada koji se odlučuju za svoju drugu, seosku kuću, i dalje se
povećava. Ruralna struktura postaje tako sve sličnija urbanoj. Urbana civilizacija
(kompletna tehnička infrastruktura, kompjuteri, Internet) dosegli su i u seoski krajolik.

[kojica]

Proces urbanizacije u srpskom krajoliku odigrava se u prostornom, arhitektonskom,
konstruktivnom, ekonomskom i socijalnom smislu. Prostorni vodi ka projektovanju i
arhitektonskim promenama, na primer – kreiranjem širokih urbanih zona u ruralnim
područjima. Osnovna ekonomska promena je povećanje broja ne-farmera i onih koji su
zaposleni van poljoprivrede, u gradovima i širom zemlje. Socijalni smisao sastoji se u sve
većoj rasprostranjenosti urbanog načina življenja među stanovnicima sela.

Raznovrsni činioci – uključujući ekonomske, kulturne, etičke, funkcionalne, kao i socijalne
i tehničke (uglavnom konstruktivne) mogućnosti – oblikovali su savremeni srpski krajolik.

[kojica]

ISTORIJSKI I GENETSKI OBLICI SRPSKOG KRAJOLIKA

Višestoletnji istorijski procesi doprineli su stvaranju najstarijih oblika srpskog krajolika.
Zavisno od nivoa konglomeracije moguće je izdvojiti zgusnutu i raspršenu kolonizaciju.

Najstariji – i najčešći – oblik zgusnute kolonizacije je onaj po tipu kvadrata (trgova) i
ulica, takozvani “ravničarski”. “Zaokruženi” oblik – multi-kvadratno selo sa domaćinskim
parcelama pojedinačnih farmi, ustrojen je u obliku lepeze – najčešće uokolo kvadrata – i
zatvara lepo skrojen, zatvoren prsten. Ovo je vrlo star tip slovenskog odbrambenog
sela, u kojem je centralni kvadrat (trg) bio mesto gde su tokom noći čuvana goveda
(upravo na ovaj način nekada davno stari Zapadni Sloveni zasnovali su prvo selo od
kojeg je vremenom nastao danas glavni nemački grad, Berlin, sa centralnim kvadratom
na mestu današnjeg trga pred ulazom u Šinkelov Stari muzej).

[kojica]

Tip sela “sa više puteva”, postavljenih na svojevrsnom “skeletu” načinjenom od izvesnog
broja puteva sa nepravilnim smerovima, prilično je uobičajen. Takva sela nastala su
uglavnom u krajevima bez ili sa malo šuma, i njihove glavne funkcije bile su trgovačke.
To je ujedno jedan od najstarijih tipova u celoj Evropi, koji se javlja u čitavom pojasu
plodnog tla od Francuske, preko Nemačke i Italije, sve do Poljske, Ukrajine i Rusije,
odnosno Srbije i Bugarske.

Tip sela “sa jednim putem” sa zgusnutom izgradnjom na obema stranama puta, izrazito
povezan sa fiziografskim činiocima, takođe je vredan pomena.

[kojica]

Linearne naseobine najčešće su smeštane uzduž reke ili u rečnoj dolini. U takvim
slučajevima dvorišta su ustrojena u pravoj liniji, jedno pokraj drugog. Pristupni putevi
počinju na ulasku u parcelu i vode ka domaćinskim zgradama i ka poljima. Gustina
izgrađenih područja u srpskom krajoliku različita je u raznim regionima. Vrlo velika gustina
tipična je za sela u područjima južno od Save i Dunava, a između Drine i Morave. To za
razliku od područja severno od Save i Dunava, u Vojvodini, gde je gustina izgrađenosti
krajolika relativno niska. Domaćinska dvorišta i građevine takođe se razlikuju. Moguće je
razlikovati razne oblike seoskih izgrađenih područja, veličine sela i njihov karakter,
pozicije građevina jedne prema drugoj, podele funkcija među građevinama, broj spratova
i broj pojedinačnih građevina u okviru jednog domaćinskog dvorišta, konstruktivne
elemente itd.

[kojica]

Najčeći tipovi domaćinskih dvorišta su: “dvostrano”, “trostrano” i “četvorostrano”, već
prema broju strana na kojima su podignute pojedine građevine. U slučaju domaćinskog
dvorišta sa većim brojem građevina, one su međusobno razvrstane prema svojim
funkcijama. Moguće je zapaziti značajne arhitektonske razlike u okviru istog tipa
domaćinskog dvorišta u različitim delovima zemlje.

Vrsta konstruktivnog materijala, koji je korišćen u srpskom krajoliku, posebno je vredna
pažnje. Vrlo je rasprostranjeno zidanje kuća za stanovanje, kao i domaćinskih građevina
i seoskih crkava u bondruk-sistemu (drvena konstrukcija ispunjena čerpićem ili opekom).
Crvena cigla i keramika, načinjene u lokalnim radionicama, bile su takođe vrlo uobičajene.
Taj tip domaćinskog dvorišta i ustrojstva celine, kao i konstruktivni materijali, bili su
tipični naročito za neke delove zemlje južno od Save i Dunava.

[kojica]

Sada se takvi objekti podvrgavaju restauraciji, renoviranju ili preuređenju, u modernim,
vrlo pristupačnim materijalima (kao što su nove keramičke ili kamene ploče, prozorski i
okviri za vrata od drveta ili PVC).

Neke od ovde predstavljenih građevina starije su od jednog veka. Podvrgnute su
modernizovanju i funkcionalnim promenama (izvorno domaćinski deo farme pretvoren u
deo za stanovanje, neuređeni tavan prilagođen stanovanju, prirodno dodatno osvetljenje
za pojedine prostorije, potpuna zamena prozora i vrata, kao i krovopokrivača,
modernizovanje arhitektonskih detalja, dodavanje terasa stambenom delu na spratu, a
što se često ustvari ne uklapa u celinu arhitektonskog koncepta).

[kojica]

Raspršena kolonizacija, tjs. naseljavanje, rasprostranjena je naročito u Šumadiji i još
nekim predelima južno od Save i Dunava, po principu “jedno selo – jedna kuća”. Moguće
je izdvojiti dva njena tipa: osamljene farme jako udaljene jedna od druge i raspršena
sela porodičnog tipa.

Svojevrsne jednoporodične naseobine, koje se sastoje od jednog domaćinskog dvorišta
sa nekoliko građevina, javljaju se sporadično u mnogim delovima Srbije.

Najčešći tip srpskog sela, slično kao i u ostatku Evrope, jeste onaj mešani. Nekoliko
zasebnih naseobina, ustrojenih po relativno razbarušenom obrascu jedno u odnosu na
drugo, takođe se naziva “selom” i ima crkvu, školu, mesni ured itd. Ponegde se nailazi na
tzv. “zatvorena sela”, kao i na razne druge uređene i neuređene oblike sela.

[kojica]

Svojevrsne jednoporodične naseobine, koje se sastoje od jednog domaćinskog dvorišta
sa nekoliko građevina, javljaju se sporadično u mnogim delovima Srbije.

Najčešći tip srpskog sela, slično kao i u ostatku Evrope, jeste onaj mešani. Nekoliko
zasebnih naseobina, ustrojenih po relativno razbarušenom obrascu jedno u odnosu na
drugo, takođe se naziva “selom” i ima crkvu, školu, mesni ured itd. Ponegde se nailazi na
tzv. “zatvorena sela”, kao i na razne druge uređene i neuređene oblike sela.

[kojica]

MASOVNA MIGRACIJA IZ SELA U GRADOVE

Posle Drugog svetskog rata gradovi su ušli u razdoblje ubrzanog razvoja. Izvestan
ekonomski “bum” podstakao je i povećanje brojnosti populacije. Seoska područja
simultano su počela da gube na svojoj privlačnosti. Seljani su masovno napuštali svoje
domove u potrazi za poslom u gradovima i seoske zajednice su slabile.

Tako su mnoga srpska sela ostala najpre sa sve starijim i starijim stanovništvom, a na
posletku i bez stanovnika. Ali, takva situacija u poslednje vreme polako počinje da se
menja. U nekim ruralnim područjima broj stanovnika se povećava. Razlozi su različiti.

[kojica]

Mada je stanovništvo Srbije – u osnovi iz ekonomskih razloga – još uvek izloženo
urbanizaciji, primetan je i njegov povratak selu, posebno u nekoliko poslednjih godina, od
kako se zemlja ponovo ubrzanije razvija, usled napuštanja socijalističke zablude (koja je
jako koštala naročito selo i seljane, svuda u središtu i na istoku Evrope) i njenog
konačnog otvaranja prema svetu oko nas. Mnogi grade svoje druge domove – isključivo
u stambene svrhe – ili kupuju napuštene farme i privode ih stambenoj ili i stambenoj i
nekoj servisnoj nameni.

[kojica]

Ekonomska kriza, koja je potrajala dvadesetak godina i koja tek sada prolazi,
prouzrokovala je neprekidno razaranje napuštenih građevina i infrastrukture. Sada je
pred svima nama, a naročito pred stanovnicima srpskih sela, izazov restauracije srpskog
sela i krajolika.

I u Srbiji je sve prisutniji trend “povratka korenima”, odavno prisutan u zemljama
Evropske Unije. Življenje u malim naseobinama i u bliskom odnosu među ljudima sve više
se promoviše. Premoreni zaposlenici (radni ljudi) počinju da se vraćaju u svoja rodna
mesta.