Ozonski omotač

[kojica]

Na visini od 20 kilometara iznad Arktika oštećeno je čak 80 odsto ozonskog omotača,
javio je Bi-Bi-Si (BBC), citirajući zaključke studije tima naučnika objavljene u
časopisu "Priroda".

Uzrok stvaranja "ozonske rupe" je neuobičajeno dugo zadržavanje talasa hladnoće u
stratosferi, kada su hemikalije hlora koje uništavaju ozon i najaktivnije.

Tim naučnika je naveo i da je nemoguće predvideti da li će do sličnih oštećenja ponovo
doći.

[kojica]

Hemikalije koje uništvaju ozon potiču iz supstanci poput hlorofluorokarbonata. Njihov
štetan uticaj najpre je registrovan na Antarktiku, u kojem svake zime dolazi do
ozbiljnijeg oštećenja ozonskog omotača.

Veličina i položaj "ozonske rupe" menja se s vremena na vreme, zavisno od kretanja
hladnih talasa prema jugu ili severu.

Hlor opstaje u gornjim slojevima atmosfere decenijama, pa će verovatno biti potrebno
da prođe najmanje pola veka da se ozonski omotač iznad Arktika vrati u nekadašnje
stanje.

Ozon štiti od ultraljubičastog zračenja Sunca, koje može da izazove rak kože i druge
zdravstvene probleme.

[причалица]

Neke činjenice

Ozon je gas, alotropska varijanta kiseonika sa tri atoma. Prepoznatljivog je mirisa koji se javlja posle grmljavine ili oko električnih uređaja koji varniče. Otkriven je u bllizini električnih mašina, a njegova hemijska konstitucija utvrđena je 1872.
U većim količinama, ozon je otrovan bledoplav gas veoma neprijatnog mirisa i prilično reaktivne prirode. Najveća koncentracija ozona u prirodi nalazi se na 10 - 50 km iznad površine zemlje, u stratosferi. Kada je 1985. godine postalo jasno da se ozonski omotač stanjuje iznad Zemljinih polova, naučnici su jednoglasno označili industrijsko zagađenje kao glavnog krivca. Hemikalije koje najviše ugrožavaju ozonski omotač su hlorofluorokarboni (CFC, gas korišćen u raspršivačima) i haloni.
Najveći zagađivači, tj. proizvođači ovih supstanci su, logično, najrazvijenije zemlje sveta međutim njihova reakcija biva prilično brza ako uzmemo u obzir da je bilo reč o potpuno novim otkrićima koje je bilo neophodno detaljno proveriti. Protokol o supstancama koje uništavaju ozonski omotač potpisan u Montralu 1987. godine uz pomoć Programa za zaštitu okoline UN (United Nations Environment Programme) drastično smanjuje proizvodnju hlorofluorokarbona. Ipak, protokol nije ograničio proizvodnju svih bromida (u koje spadaju i haloni).

[причалица]

Šta dalje?

Kako se istanjeni ozonski omotač koji sada svakodnevno prate nekoliko satelita i veliki broj meteroloških balona, nije značajno popravio od uvođenja ovih pravila, naučnici su počeli da proširuju listu susptanci koje nepovoljno utiču na ozonski omotač. Sledeći na spisku onih koje bi trebalo ograničiti su:
- heksahlorobutadien, rastvarač, takođe i nusprodukt hlorisanja u hemijskoj proizvodnji;
- n-propil bromid, rastvarač i sirovina u petrohemijskoj industriji. Na konferenciji na kojoj je potpisan Montrealski protokol procenjeno je da trenutna godišnja potrošnja iznosi 5000 do 10000 tona kao i da je realno očekivati da do 2010 godine dostigne 20000 do 60000 tona godišnje;
- 6-bromo-2-metoksil-naftalin, koji se koristi za dobijanje metil bromida, supstance koja se koristi u raspršivačima [dezodoransima i sl.] i čija je proizvodnja ograničena Protokolom;
- halon-1202, 1301, izuzetno efikasan u gašenju požara izazvanih električnom energijom.

[причалица]

nastavak:

Korišćenje ovih supstanci je manje štetno po ozonski omotač od CFC jedinjenja ali prema rečima Dr Joe Farman-a, jednog od naučnika koji je otkrio ozonski "rupu" 1985. godine "problem sa ovim supstancama nije tragičan i nema razloga za paniku. Ipak, ovaj problem stoji i kao pokazatelj pogrešnog načina razmišljanja sa kojim se pristupilo ovom slučaju. Kada za recimo 50 godina budemo vratili sloj ozona u stratosferi na normalan nivo i kada prepolovimo sadašnju proizvodnju hlorina onda ćemo sebi moći da dozvolimo takvu vrstu luksuza da ne kontrolišemo bromide. Sada međutim mi jednostavno nemamo takav luksuz."
Verovatno već i sami znate da sloj ozona štiti celokupan život na zemlji od štetnog ultraljubičastog zračenja. Ozonska rupa je zapravo neodgovarajući termin pošto je reč o istanjenju ovog omotača na polovima a ne na potpunom nestanku ozonskog sloja. U poslednjih nekoliko godina NASA i ESA (Evropska svemirska agencija), kao i još neke institucije, sarađuju u zajedničkom poduhvatu potpunog objašnjavanja svih procesa koji se odvijaju u višim slojevima atmosfere, kao i fizičkih i hemijskih faktora koji utiču na te procese.

[причалица]

nastavak:



Promene koje prikazuje slika levo događaju se u toku samo jednog dana.

[причалица]

Šta su Dobsonove jedinice?

Uprošćeno govoreći, zamislite zapreminu vazduha iznad Evrope koja se nalazi u prostoru veličine 10 stepeni geografske širine puta 5 stepeni geografske dužine i koji se prostire od površine Zemlje do maksimalne visine iznad površine dokle se prostire atmosfera. Nešto kao veoma visoki kvadar. Kada bi sav ozon u toj zapremini kompresovali na temperaturi od 0 stepeni Celzijusa pod pritiskom od jedne atmosfere a zatim tu količinu ozona raširili preko već pomenute površine 10 x 5 stepeni geografske širine i dužine dobili bi sloj debljine oko 3.5 mm što odgovara vrednosti od 350 Dobsonovih jedinica za sloj ozona iznad Evrope.
Prema podacima koje je prezentovala NASA u aprilu ove godine, količina, vreme i pozicija istanjenog sloja ozona se stalno menjaju. Ozonsko istanjenje je intenzivnije iznad Južnog pola zbog nižih temperatura nego iznad Severnog pola. Veću istanjenost na Južnom polu uzrokuju isključivo meteorološke pojave. Visoke planine i dugačke obalne regije severne hemisfere su u interakciji sa pokretima vetrova i tako kreiraju ogromne atmosferske vrtloge koji pomeraju vazdušne mase u svom kretanju oko Zemlje. Ovi vrtložni talasi se formiraju u troposferi (najnižem sloju atmosfere), gde proizvode zimske oluje i dižu se u visinu prebacujući svoju energiju u stratosferu. Energija iz ovakvih talasa zagreva stratosferu sprečavajući formiranje polarnih stratosferskih oblaka koji su uslov za uništavanje ozonskog sloja pošto u sebi nose "neprijateljske " supstance.

[причалица]

Prilično sumoran prizor stanja ozonskog omotača iznad Australije iz 1998. godine

Gubitak ozona iznad Arktika je bio najveći tokom godina kada su ti talasi bili neuobičajeno slabi [1993, 1996]. Zaključak NASA-e posle izvesnog broja godina tokom kojih su vršenja neprekidna merenja i osmatranja viših slojeva atmosfere je da zapravo najveći uticaj na gubitak ozona imaju meteorološke pojave odnosno stabilnost zagrejanosti vazduha iznad polova. još uvek se ne može sa sigurnošću reći da li je glavni uzrok prirodna varijabilnost ili promena klime. Smanjenje ozonskog omotača iznad Arktika iz osamdesetih godina prošlog veka je pratilo i povećanje količine nivoa hlorina tako da je uzrok najverovatnije bio hemijske prirode. Devedesetih se istanjivanje nastavilo ali nije bilo povezano sa ovim supstancama već sa meteorološkim pojavama. Procene NASA-inih stručnjaka se poklapaju sa prognozama Dr Farman-a da će Montrealski protokol najverovatnije dovesti do normalizacije ozonskom omotača do polovine ovog veka.

Ima nade...
Ono što ohrabruje je činjenica da se u istraživanje ovih veoma opasnih poremećaja u atmosferi ulaže ogromna energija i novac. Rezultati jednostavno ne mogu izostati pa će valjda shodno tome uslediti i novi međunarodni ugovori o ograničavanju proizvodnje inkriminisanih supstanci koje nam mogu doći glave.