Istorija Pirota

[kojica]

Intenzivna bugarizacija i teror koji su činili nad stanovništvom, kulminirao je
regrutovanjem srpskih mladića u bugarsku vojsku. Takvi postupci naterali su
stanovništvo pirotskog kraja da se odmetne od zakona i ode u “šumu”, odnosno, priključi
se niškim i aleksinačkim ustanicima. Jovan Radović predvodio je jedan od najpoznatijih
odreda, koji je, na putu za Leskovac, 24.2.1917. godine napao Bugare. Odred je
formiran prilikom izbijanja Topličkog ustanka, ali je nastavio da se bori i posle gušenja
ustanka.

Treći pešadijski puk je sa ostalom srpskom vojskom učestvovao u borbama i
povlačenjima. Preko Albanije povlačilo se i preko 3800 Piroćanaca, a u probijanju
Solunskog fronta učestvovalo je njih 1869. Zbog već poslovičnog junaštva odlikovani su
brojnim srpskim i savezničkim odlikovanjima.

Bugarska vojska je Pirot napustila 27. septembra 1918. dodine. Odmah je obrazovana
Narodna odbrana, uspostavljena srpska opštinska vlast i obrazovan odbor za doček
oslobodilaca. Pirot je oslobođen od bugarskoih okupatora 13. oktobra 1918. godine.

[kojica]

Francuzi su kao oslobodioci ušli u Pirot iz koga su se Bugari već bili povukli. Gospodin A.
H. Mije u delu Kroz oslobođenu Srbiju 1918, ostavio je zapis o prolasku kroz grad. U
devet sati su ušli u Pirot. Dočekali su ih pravoslavni sveštenici sa litijama i ikonama,
rabin sa barjakom na kome je utisnut Solomonov pečat, deca sa cvećem i devojčice u
čijim je kosama bila upletena trobojna trakica. Puku su predstavnici opštine, u znak
sećanja na ova dan, poklonili ćilim. Pukovnik, na konju, stavio ga je preko svojih kolena
kao pokrivač. Grad je bio okićen ćilimovima. Svo stanovništvo je bilo na ulicama. Vojnike
je darovalo čarapama i peškirima, a konje kitilo vencima spletenim od cveća. Za oficire
je priređen svečani ručak, a za vojsku su bila spremljena puna volovska kola hleba i
kačkavalja.

U ratovima od 1912. do 1918. godine živote je izgubilo 7610 lica sa područja tadašnjeg
pirotskog okruga.Poginulim i umrlim ratnicima iz balkanskih i prvog svetskog rata, narod
pirotskog kraja podigao je 1930. godine, na tijabarskom groblju, spomen kosturnicu u
vidu piramide, koja danas nosi naziv Srpsko vojničko groblje. U Sabornoj crkvi u Tijabari
1926. godine postavljena je spomen ploča sa imenima poginulih i umrlih u ratovima od
1912. do 1918. godine.

[kojica]

U Pirot je te 1918. došla i Treća grčka divizija sa Peleponeza. Smešteni su na položaje
oko Pirota i u Pirotu. Zima je bila prejaka za iznurena tela grčkih vojnika i preoštra za
slabe uniforme koje su nosili. Jedan za drugim poboljevali su i umirali. Umrlo je njih 318.
Tokom 1923. i 1924. godine, tela grčkih vojnika eshumirana su i sa okolnih grobalja
preneta su na Tijabarsko groblje. Odbor Pirotske opštine doneo je odluku da se zemljište
na kome se nalazi Grčko vojničko groblje ustupi Grčkoj u trajno vlasništvo. Spomenik
ovim mladićima nastradalim daleko od rodnog kraja podignut je 1933. godine. Beli granit
od koga je spomenik načinjen donet je iz Grčke.

Prve poratne godine bile su u znaku opuštanja i osnivanja društava i klubova. Bila je to
reakcija na godine koje su samo najjači mogli da prežive. Prvi su se okupili gimnazijalci.
Obnovili su rad Đačke družine »Iskra«, čiji je cilj bio da poveća intelektualni nivo
tadašnjih đaka i podstakne ih na književno i umetničku stvaralaštvo. Osim ove osnovane
su i druge družine: Kolo trezvene mladeži »Smilje i kovilje«, Podmladak aerokluba »Naša
krila«, podružnica Filijalnog savaza, podmladak Crvenog krsta, Skautski
steg »Karanović«. Iz Francuske je »stigla« prva lopta, pa je 1920. godine osnovan
Loptački klub »Omladinac«.

[kojica]

Predratni partijski i sindikalni aktivisti počeli su da okupljaju članstvo i da se organizuju
oko Komunističke partije Jugoslavije. Kao što je i pre rata Socijal-demokratska lista
dobila veliki broj glasova (imali su i četiri odbornika Pavla Krstića, Dragutina Pejčića,
Jevtu Rančića i Ristu Colića), tako su i na izborima1920. godine u Pirotu i okolini pobedili
komunisti. Uskoro je opština naišla na bojkot kod dela građanstva. Bez ikakvog budžeta,
opštinska vlast počinje sa prikupljanjem dobrovoljnih priloga, ali i dvostrukog
noporezivanja (siromašni su bili oslobođeni poreza), planirano je i besplatno lečenje, a u
planu je bila i izgradnje doma za ratnu siročad. U noći između 30. i 31. decembra 1920.
godine objavljena je »Obznana«, zabranjen je rad Komunističke partije Jugoslavije.
Radikali su preuzeli vlast u opštini, a Nedeljka Stojića, Vasu Krstića, Pavla Krstića, Miku
Vacića i druge viđenije ljude partije i sindikalne organizacije su uhapsili prekinuvši
sednicu Gradske opštine u Pirotu.

Posle 1920. godine prava radnika su se branila akcijama sindikalnih organizacija.
Održavani su zborovi, štrajkovi, proslave Prvog maja. Godine 1923. osnovana je
Nezavisna narodna partija, ali je i njen rad uskoro zabranjen. Zabranjen je bio i rad
Nezavisnih sindikata 1924. godine. Sve veća kriza i nemogućnost borbe protiv
izrabljivanja i kršenja prava radnika izazvala je novi talas nezadvoljstva. Na pokušaj da
se izrazi nezadovoljstvo na zborovima, policija je odgovorila nasiljem.

[kojica]

U Pirot se tih godina malo ulagalo. Na inicijativu imućnijih građana 1920. godine
formirano je “Pirotsko električno i industrijsko društvo” sa ciljem da se elektrifikuje grad.
Prva sijalica na ulicama Pirota upaljena je 12. avgusta 1922. godine. Sledeća akcija bila
je tek 1926. godine kada je postavljen kamen-temeljac zgrade Učiteljske škole. Sledeći
poduhvat bilo je isušivanje Barja. I regulacija korita Nišave uzvodno od Velikog mosta
počela je 1926. godine, uporedo su građeni i kejovi. Lipe, koje i danas cvetaju duž obe
strane keja, su posađene kasnije, tridesetih godina. Za potrebe rudnika Jerma, 1925.
godine, počela je izgradnja pruge uskog koloseka. “Esnaf”, dom zanatlijskog esnafa,
otvoren je januara 1925. godine.. “Nacional”, jedan od najpoznatijih objekata u gradu
renoviran je 1927. godine.

Tridesete godine bile su u znaku ugnjetavanja, gladi, diktature i krize. U pozadini svega
bila je oštra međustranačka borba i nimalo lakši položaj građanstva.

[kojica]

Svakodnevni život proticao je u borbi za opstanak. Naglo je povećano interesovanje za
sportske organizacije, napušta se sve više poljoprivreda i zanatstvo, a povećava se
interesovanje za trgovinu.Počinje sa radom “Industrijska radionica “Tigar” – Dimitrije
Mladenović 'Gaga i komp.”

Godina 1935. ostala je upamćena po pobedi Dragoljuba Jovanovića na izborima, kao
kandidata opozicije protiv Dimitrija Mladenovića Gage i Jovana Misirlića, a 1939. po
osnivanju aktiva Saveza komunističke omladine Jugoslavije, 1941. po velikim
demonstracijama protiv pristupanja Jugoslavije Trojnom paktu.

[kojica]

Drugi svetski rat

Nemačka je preko teritorije Bugarske ušla na teritoriju Srbije. Otpor nemačkim jedinicama
bio je veoma slab jer se Toplička divizija Pete samostalne armije povlačila. Za Nemcima
su išli Bugari. Pirot je od strane Nemaca predat Bugarima 18. aprila. Tada kreće jak talas
bugarizacije. Scenario gotovo isti kao i u svim predhodnim pokušajima da se teritorija
Pirota priključi Bugarskoj: pokrštavano je stanovništvo, paljene knjige, uveden je
bugarski kao administrativni jezik i škole na obaveznom bugaraskom. Vrhunac je
postignut pokušajem da se sruši spomenik oslobodiocima Pirota u Tijabari. Eksplozija ga
je samo delimično oštetila, ali je nekoliko noći kasnije sa vrha skinuta i odneta figura
orla. Kako je raslo ugnjetavanje, tako se povećavao otpor bilo kakvom vidu
okupatorskog delovanja. Uskoro se organizuje narodno oslobodilački pokret. Na teritoriji
Pirota i okoline Akcije je izvodio Nišavski partizanski odred. Prva oružana grupa koja se
suprotstavila Bugarima bila je Visočka partizanska četa. Kao odgovor na delovanje
partizana Bugari su organizovali “lovne rote” koje su ostale sinonim za svirepost do
dana današnjeg. Nedovoljne snage partizanskih četa primorali su ih da se krajem 1942.
godine povuku u ilegalu i da više deluju na razvoju narodnooslobodilačkog pokreta.

[kojica]

Nisu zaostajali za Nemcima ni u jednom zločinu. Po uzoru na Nemce usvojili su zakon o
zaštiti nacije i stvorili pravnu osnovu za proganjanje Jevreja. Jevrejska mala 12. marta
1943. godine bila je blokirana, a 178 Jevreja sprovedeno je u Sokolanu. Železnicom su
prebačeni u Lom (Bugarska) odakle im se gubi svaki trag.

Godina 1943. bila je u znaku stalnih pokušaja da se krene u frontalnu borbu sa Bugarima.
Svi pokušaji da se organizovano pruži otpor završavali bi se veoma malim gubicima na
strani Bugara, a velikom opasnosti za stanovništvo.

Bitka kod Mrtvačkog mosta bila je jedan od najznačajnijih okršaja na teritoriji opštine
Pirot. Lovne rote bile su u svom ustaljenom pohodu odmazde na području Visoka. Borci
Nišavskog partizanskog odreda spustili su se sa Vidliča na Mrtvačkom mostu postavili su
zasedu i posle teške borbe odneli pobedu.

[kojica]

Otpor je rastao srazmerno pritiscima koji su na stanovništvo vršeni. Onda je nastupila
bugarska “Prolećna ofanziva”. Tako je nazvano zversko mučenje stanovnika okolnih sela
u po bela dana. Najčešće je pred celim selom izvođen jedan od seljana i mučen ili
batinan do smrti. Od svojih žrtava tražili su imena i mesta na kojima se nalaze partizani.
Na Kaca-Kamenu su saradnici partizana, ruku razapetih, sa motkama provučenih kroz
rukave, zverski pobijeni. Nisu zaobišli ni druga sela. Ostala su zapamćena zverstvau
Krupcu kada su Jerinu Nikolić rastrgli konjima, Dukatinka Đorđević je vučena vezana
konju za rep, pošto je i dalje davala znake života dotučena je kundacima i kamenjem.

Pošto su početkom septembra 1944. godine Bugari proglasili neutralnost i povukli se sa
teritorije pregovorima i ulaskom partizana u Pirotu je uspostavljena nova vlast.

[kojica]

Istorijski spomenici



Mali Jerusalim

Pirot i okolina široj javnosti su poznati i pod nazivom "mali Jerusalim". Da je to zaista
tako govori podatak koji je za sobom ostavio mitropolit Evstatije. Po popisu manastira i
crkava sačinjenom posle oslobodenja od Turaka bilo je 13 manastira i 72 crkve. U ovim
objektima bilo je 137 mirskih i 11 manastirskih sveštenika. Među manastire koje je
popisao mitropolit Evstatije nalazili su se sledeći objekti: manastir Svete Bogorodice u
Sukovu (Sukovski manastir), manastir Sveti Đorde u Temskoj (Temački manastir),
manastir Sveti Jovan Bogoslov u Poganovu (Poganovski manastir), Manastir Svete
Bogorodice u Visočkoj Ržani (Ržanski manastir ili Vavedenje), manastir Sveti Arhandel u
Izatovcima, manastir Sveti velikomucenik u Divljani (Divljanski manastir), Kurdžilovski
manastir, manastir Sveti Nikola u Planinici, manastir Sveti Nikola u Sinjcu, manastir
Vavedenje presvete Bogorodice u Sićevu, manastir Sveti Kirik i Julita u Smilovcima,
manastir Mislovštički i manastir Trnski. Neki od ovih manastira ne nalaze se na sadašnjoj
teritoriji opštine Pirot, ali su se u vreme mitropolita Evstatija nalazili u njegovoj
mitropoliji.