Istorija Pirota

[kojica]

I - VI Vek




U srcu Balkana

Kada bi se tražile dve reči koje najbolje određuju sudbinu jednog grada kakav je Pirot,
onda su to, svakako, prvo put, a onda granica. Put koji je bio, i ostao, najkraća spona
između Srednje Evrope i Orijenta vezivao je grad za pitomu ravnicu kroz koju je prolazio,
a granice između starovekovnih plemena, kulturnih uticaja, provincija, carstava, država i
nacija su dodala još više bogatstva u istorijskom nasleđu ovoga područja.

[kojica]

Putevi na Balkanu su oduvek zavisili od pravca pružanja velikih planinskih lanaca, glavnih
reka koje su presecale celo poluostrvo i od položalja malih, plodnih kotlina usred
brdovitog reljefa ovog dela Evrope. Grad Pirot se nalazi na najvažnijem putu u
jugoistočnoj Evropi, u podnožju najvećeg planinskog lanca ovog dela Starog kontinenta,
na reci koja svojim tokom povezuje istočni i zapadni deo Poluostrva i u lepoj, zaštićenoj
ravnici okruženoj šumovitim planinama. Za razliku od puta koji je više od dva milenijuma
prolazio skoro istom trasom, granice su se neprestano menjale. Vojnopolitički i privredni
interesi mnogobrojnih naroda koji su naseljavali centralni Balkan, ili su samo kao
osvajački i migracioni talasi prolazili kroz ovu oblast, su crtali granice, ali je grad sve
vreme ostao na istom mestu i na svojim plećima gomilao mnogobrojne civilizacijske
slojeve. Pirot se nalazi skoro u samom središtu Balkana, na pola puta između Niša i
Sofije, na sredini između Panonske nizije u Podunavlju i Tračke nizije na samom rubu
Evrope, na najkraćem putu za Aziju.

[kojica]

Svratište na glavnom drumu

Prva pouzdana istorijska saznanja o centralnom Balkanu potiču još od starih Grka, koji su
se interesovali za ovu oblast samo posredno, jer je njihov najveći neprijatelj,
Makedonija, tokom III veka pre Hrista često ratovala protiv Dardanaca i Tračana, čije su
se naseobine graničile i u području današnjeg Pirota. Dardanci su bili na nižem stupnju
razvijenosti političkih ustanova i od svojih zapadnih suseda Ilira, sa kojima su bili srodni, i
u odnosu na istočne susede Tračane. Živeli su u plemenskom društvu, ali u vremenu
kada je njihova zajednica plemena počela da prerasta u državnu organizaciju usledila su
rimska osvajanja. Pokoravanje Dardanije izvršeno je na početku vladavine prvog rimskog
cara Oktavijana Avgusta, a administrativno priključenje usledilo je 14. godine
obrazovanjem provincija Mezije i Trakije. Oblast oko Pirota se našao na samoj granici
ove dve nove teritorijalne jedinice.

[kojica]

Važan putni pravac se koristio znatno pre uspostavljanja rimske vlasti, premda je sada
dobro organizovano Carstvo otpočelo sa izgradnjom puta od Singidunuma (Beograd)
preko Naisusa (Niš), Serdike (Sofija) i Hadrijanopolja (Jedrene) do Konstantinopolja
(Istambul). Bio je to dobro poznati Vojnički put ili Via Militaris. Nova valast je
raspoređivala svoje vojne posade duž puta i naseljavala koloniste, što je presudno
uticalo na romanizaciju starosedeoca, ali samo onih koji su živeli po većim mestima.
Rimska vlast je malo uticala na stanovnike sela, vladajuća državna kultura je bila
prihvatana veoma površno i sporo, tako da su se jezik i lokalni običaji malo promenili.
Međutim, jedna retka i izuzetno zanimljiva pojava se, još iz tog vremena zadržala u
govoru građana Pirota i okoline. Ako danas od nekoga čujete da kaže "kvo oratiš" (quo
oratish), znači da vas pita "šta govoriš". Velike državne reforme u doba cara Diokleciana
(284-305) zahvatile su i Balkan, pa je obrazovanjem novih provincija pirotski kraj ušao u
sastav Sredozemne Dakije (Dacia Mediteranea).

[kojica]

Prvi istorijski izvor, u kojem je zabeležen grad, je putopisna rimska karta iz IV veka
poznata kao Tabula Peutingeriana. Antičko naselje na mestu današnjeg Pirota se zvalo
Tures (na latinskom znači "kule") i prvobitno je služilo za kontrolu i odbranu glavnog
druma u ovom delu Carstva. U Turesu su putnici mogli da prenoće, da se okrepe i da
zamene konje ili kola. Naselje se zbog važne saobraćajnice vremenom razvijalo, ali je i
trpelo najezde Gota u IV veku i Huna u V veku. U VI veku, u doba cara Justinijana (527-
565), zvanični istoričar carstva, Prokopije iz Cezareje, u svom znamenitom delu "O
građevinama" detaljno opisuje neimarsku delatnost svog gospodara i kaže da je u
području od NIša do Sofije obnovio oko trideset tvrđava među kojima je verovatno bio i
Pirot. Osnovni razlog za ovo leži u stalnim prodiranjima Slovena i Avara preko Dunava. U
to vreme se naselje zvalo Kvimedava i nalazilo se na južnoj padini brda Sarlah.

[kojica]

Sudeći po arheološkim istrazivanjima grad je u to vreme imao zidine ojačane kulama,
postojala je ranohrišćanska bazilika, javna kupatila i druge zgrade i nekropola. Pored
utvrđenja, sa prvenstveno vojnom namenom, postojalo je civilno naselje u podgrađu, na
mestu zvanom Mađilka. Vizantija je uspevala da se odbrani od mnogih varvarskih naroda,
ali je ipak, u drugoj polovini VI i na početku VII veka balkanski deo carstva bo potpuno
preplavljen Slovenima koji su ubrzo postali presudni etnički elemenat na Poluostrvu. Rani
srednji vek je period iz kog nemamo nikakve izvore saznanja o gradu jer je naseljavanje
Slovena u potpunosti izmenilo dotadašnji istorijski tok. Gradovi su izgubili svoj dotadašnji
značaj, putevi se nisu koristili kao ranije, a jedna dobro organizovana država zamenjena
je labavo povezanim plemenskim zajednicama Slovena i skupinama starosedeoca
potisnutim u planine.

[kojica]

Via Militaris -Vojnički put

Jedan od najvažnijih poduhvata koje su Rimljani preduzimali, po osvajanju neke teritorije
i nakon uključivanja u administrativni sistem carstva, bila je izgradnja puteva. Na primer,
put Via Egnatija od Drača, preko Soluna do Konstantinopolja, izgrađen je odmah po
osvajanju Makedonije. Drumovi od Salone (Split) u unutrašnjost Ilirije (Bosna i
Hercegovina) prosečeni su za vreme cara Tiberija (14-37). Zapadni deo Vojničkog puta
od Singidunuma (Beograd) do Naisusa (Niš) izgrađen je verovatno tokom tridesetih
godina I veka, a prvi tragovi puta u Trakiji javljaju se u vreme cara Nerona (54-68),
nakon što je car Klaudije (41-54) uništio 46. godine Tračku državu. Put je po pravilu bio
širok 6m, popločan kamenjem, ili posut peskom i šljunkom. Trasa je bila precizno
izmerena, a svaka rimska milja (mille pasuum) bila je obeležena kamenim stubom sa
natpisom (milliare, lapis). Na svaki dan hoda su postojala prenoćišta (mansio) smeštena
u većim naseljima u kojima su bile uređene zgrade za smeštaj i odmor putnika.

[kojica]

Duž celog puta su postojale stanice za izmenu konja i kola (mutatio), pored njih su bile
gostionice (tabernae), dok su na pojedinim mestima kopani bunari. Za nadziranje puta,
građene su tvrđave sa okruglim kulama (castella, praesidia), ili pojedinačne kule (turres)
po kojima je dato prvobitno ime današnjem gradu Pirotu. Najpotpuniji opis puta je
Itinerarium Hierosolumitanum koji je sastavio neki hrišćanin putujući od Bordoa do
Jerusalima. Od Singidununuma do Konstantiopolja je bilo oko 670 milja, 31 prenoćište i 43
stanice. Devetog dana puta, iz pravca Singidunuma, drum je prolazio pored stanice
Latina (Telovac) i već bio u blizini kotline u kojoj je bio smešten Tures. Prva stanica
posle Turesa bila je Translitus (Sukovo ili Dimitrovgrad). Ovaj kamenom popločani rimski
put se jasno video i mestimično koristio čak i u XVI veku što saznajemo iz izveštaja
starih putopisaca.

[kojica]

Tabula Peutingeriana

Karta je nastala u IV veku za potrebe vojske, državnih službenika i trgovaca. Izrađena
je na osnovu podataka sa samog terena i više podseća na ilustrovani itinerer nego na
geografsku kartu, jer je prikazivanje reka jezera i reljefa veoma pojednostavljeno i često
vrlo netačno. Tabula Peutingeriana je jako izdužena u pravcu istok-zapad, tako da se
obrisi Afrike, Italije i Balkana teško prepoznaju na prvi pogled. Najkrupnijim slovima su
ispisani nazivi provincija, značajniji gradovi su obeleženi većim natpisima i crtrežima
raznih građevina.

[kojica]

Putevi su ucrtani crvenom bojom, a između naselja je brojevima ubeležena razdaljina u
miljama. Pirot je imenovan kao Turib(us), na petom odseku sedmog segmenta, na
sredokraći između Naisso (Niš) i Serdica (Sofija). Od Bele Palanke (Remesiana) ga dele 22
milje, a do sledećeg mesta, Dragomana (Meldiis) ima 24 milje. Interesantno je da je
Tures prikazan u podnožju planine, što je tačan položaj, ali je taj planinski venac
zanemarljivo mali u odnosu na antički Hemus (Stara Planina - Balkan) koga su u
srednjem veku zamišljali kao neprekinuti planinski lanac koji se pružao od Crnog mora
(Pontus Euxsinus) do Jadranskog mora (Mare Adriatikum) i zvali su ga Catena Mundi (na
latinskom Lanac Sveta).

[kojica]

VII - XV Vek



Između četiri carstva

Onaj ko želi da se iz istorijskih izvora, upozna sa srednjovekovnom istorijom Pirota, nalazi
se u nešto povoljnijem položaju od zainteresovanih za antički period, ali je ipak primoran
da, zbog mnogobrojnih nedorečenosti i prekida, sklapa nedovoljno jasnu sliku i predstavu
punu praznina.

[kojica]

Ponišavlje je, kao i veći deo Balkana, posle doseljavanja Slovena, veoma dugo ostalo
van svake državne organizacije, mada je Vizantija, barem formalno, smatrala to svojom
teritorijom. Uistinu, carski službenici i vojska su imali nadležnost samo nad većim
primorskim gradovima koje Sloveni, zbog neodgovarajuće ratne tehnike i veštine, nisu
uspeli da osvoje. Za vladu u Konstantinopolju je povratak stvarne vlasti nad balkanskim
provincijama bio veoma težak zadatak, čije se trajanje merilo vekovima.

Za to vreme su Sloveni živeli u okviru plemenskih organizacija dok se, krajem VII veka, u
Podunavlje nisu doselili Starobugari i 679-680. godine stvorili državu koja se postepeno
širila i zahvatala sve veću teritoriju. Tek je oko 810. godine, za vreme bugarskog hana
Kruma, severni deo pirotskog kraja ušao u sastav ove države kao pogranična oblast.

[kojica]

Početkom XI veka vizantijski car Vasilije II (976-1025) počeo je niz ratova protiv cara
Samuila u nameri da pokori bugarsku državu i u potpunosti obnovi vlast nad Balkanom.
Posle ovih ratnih sukoba Pirot je opet bio u sastavu Vizantije.

Od vremena cara Aleksija I Komnina (1081-1118) obrazovana je posebna tema, vojna i
civilna teritorijalna jedinica, sa sedištem stratega u Nišu, sa osnovnom namenom da štiti
centralne oblasti Balkana i glavni drum koji nije izgubio na svom značaju. Iz ovog
razdoblja obnove vizantijske vlasti verovatno potiče naziv Galata za jednu od starih
pirotskih mahala, što je odraz rasprostranjenog običaja da se delovi provincijskih
gradova carstva nazivaju po kvartovima Konstantinopolja.

[kojica]

Sam kraj XI i ceo XII vek protekao je u znaku krstaških pohoda i čestih sukoba Srbije,
Ugarske i Bugarske protiv Vizantije. Zbog položaja na glavnom kopnenom putu prema
Svetoj zemlji, Pirot i njegovi građani bili su svedoci prolaska mnogobrojnih vojski. Kao
prethodnica svih krstaša, prošao je Petar iz Armijena, koga je pratilo mnogo sirotinje
sakupljene sa svih strana. Na svom putu ka Jerusalimu, ove nedisciplinovane grupe uvek
gladnih i gramzivih bednika toliko su pljačkale lokalno stanovništvo da je vrlo često
dolazilo do oružanih sukoba. Takav talas putnika prošao je kroz Pirot u leto 1096 godine,
a u jesen iste godine pojavio se sam vrh evropskog viteštva: vojvoda od Lorene Gotfrid
Bujonski, grof Rajmund Tuluski, brat francuskog kralja Gij od Vermondoa, brat engleskog
kralja i sin Viljema Osvajača Robert Normandijski, grof Robert Flandrijski i mnogi drugi.
Godine 1147. kroz Pirot prolaze ratnici Drugog krstaškog pohoda, predvođeni nemačkim
carem Konradom III i francuskim kraljem Lujem VII. Kao jedan od mnogobrojnih dokaza i
nteresovanja zapdnoevropskih vladara za Balkan tog vremena je i Idrizijeva karta
izrađena 1154. za potrebe normanskog kralja Rodžera II. Na ovoj mapi se nalazi Pirot
ubeležen pod imenom Atrui.

[kojica]

Idrizijeva karta

Iz vremena povećanog interesovanja Evropljana za putovanja, trgovinu i daleke ratne
pohode, potiče i znamenita karta i delo Geografija Arabljanina Idrizija (1099-1164). Idrizi
je rođen na samom severozapadu Afrike, u Tangeru, a po poreklu je bio iz poznate
porodice koja vuče svoje korene od samog proroka islama, Muhameda. Školovao se u
Kordobi i proveo petnaest godina u Palermu, na Siciliji, u službi normanskog kralja
Rodžera II. Za potrebe svog gospodara je 1154. godine napisao delo pod naslovom
Zabava za onog koji želi da obiđe Zemlju i sačinio kartu nazvanu Tabula Rogeriana. I
kniga i karta su rađene dvojezično, arapsko-latinski. U ovim delima sakupljena su mnoga
znanja arapskih i evropskih geografa i kartografa, a Balkan je prikazan u dva klimatska
pojasa i na šest sekcija.

[kojica]

Objašnjenja u Geografiji su neophodna za lakše korišćenje karte jer sadrže podatke o
privredi, zemljištu, stanovništvu i zanimanjima. Idrizi je bio veoma uporan, tako da je
godinama sakupljao podatke iz putopisa i ostalih pisanih dela, od trgovaca vojnika i
putnika. Na karti, koja prikazuje ceo, tada poznati svet, nalazi se skoro 2500 toponima,
a u Geografiji ih ima skoro 7000.

O Pirotu Idrizi kaže: "Od Niša do Atrui (Pirot) ima 40 milja na istok, ili jedan dan hoda.
Grad Atrui se nalazi na jednoj maloj reci koja izvire iz srpskih palanina i teče sa istočne
strane grada sve do ušća u Moravu". Atrui-Atrubi, kao naziv za današnji grad Pirot, je
verovatno, posledica Idrizijevih izvora saznanja. On je, po svemu sudeći, koristio neki
rimski itinerer, ili kartu, na kojoj se javlja naziv Turres-Turribus pa ga je dodatno
izmenio, prilagodivši ga svom izgovoru. Na karti se veoma jasno vidi da je grad smešten
u podnožju planine, na obali reke.

[kojica]

Srpski vladar, veliki župan Stefan Nemanja (1166-1196), je tokom čitave svoje vladavine
nastojao da zaposedne dolinu reke Nišave, pa i grad Pirot. Prvo je u savezu sa Mađarima
1182-1183. godine uspeo da osvoji Niš, Pirot i prodre do Sofije. Međutim, ova osvajanja
su bila nesigurna, pa se nova prilika za rat protiv Vizantije i jačanje pozicija javila tokom
Trećeg krstaškog pohoda. Za razliku od engleskog kralja Ričarda Lavljeg Srca i
francuskog kralja Filipa II Avgusta, koji su putovali morem, nemački car Fridrih Barbarosa
je išao kopnenim putem. Pre polaska Barbarosa je pregovarao o prolasku svoje vojske i
sa Vizantijom i sa njenim neprijateljima, među kojima je bio i srpski veliki župan Stefan
Nemanja. Do susreta između srpskog i nemačkog vladara i izaslanika bugarskog cara
došlo je u Nišu 30. jula 1189. godine, posle čega su Krstaši nastavili put i prošli kroz
Pirot prvih dana avgusta. Pošto je brojna nemačka vojska predstavljala veliku pretnju za
Vizantiju među njima je došlo do sporazuma i Krstaši su ubrzo prebačeni u Malu Aziju.
Vizantijski car Isak II Anđeo (1185-1195) je odmah zaratio i protiv prvog cara
obnovljene Bugarske, Asena I (1186-1197) i protiv Srba, koje je potukao u značajnoj
bici na reci Moravi 1190. godine. Stefan Nemanja se u mirovnom ugovoru obavezao da
će vratiti sve osvojene teritorije, dok se Asen uspešno odupirao vizantijskim napadima i
čak proširio državu.

[kojica]

Od ovog vremena se Pirot ponovo našao u Bugarskoj i ostao sve do tridesetih godina
XIV veka. Iz poslednjih godina bugarske vlasti potiče i crkva sv. Nikole kod sela
Staničenja izgrađena i oslikana 1331. godine kao zadužbina i grobnica mesnog
upravitelja Arsenija i njegove porodice. Crkva je danas posvećena sv. Petki - Paraskevi i
najstariji je u potpunosti očuvan sakralni objekat u pirotskom kraju. Pirot je na duže
vreme, u sastav Srbije, ušao za vreme kralja i cara Dušana (1331-1355) i ponovo imao
ulogu pograničnog mesta.

Kada se država tokom sedamdesetih godina, posle vladavine cara Uroša (1355-1371),
brzo raspadala potpunim izdvajanjem moćnih feudalnih gospodara, grad Pirot i okolina su
u oblasti kneza Lazara.

[kojica]

Susedna Bugarska je već neko vreme bila vazal Turaka i koristila se kao polazište za
nova osmanlijska osvajanja, tako da je pirotska oblast i cela dolina Nišave, tokom
poslednje dve decenije XIV i u prvoj polovini XV veka, iznova, kao u XII veku, služila kao
veoma prometna ratna staza. Osmanlije su tokom svog nadiranja u središte Balkana i
jezgro srpskih zemalja prvobitno koristili putni pravac od Sofije ka Nišu. Prvi prodor je
usledio 1381. godine, kad je turska vojska bila potučena na Dubravici kod Paraćina i
vratila se nazad. Drugi pokušaj je usledio 1386. godine kad je sam sultan Murat
predvodio svoje ratnike i vratio se posle izbegnutog sukoba. Pirot je po prvi put ušao u
sastav Turske u vremenu između pada Sofije 1382. godine i osvajanja Niša 1383.
godine. Iz ovog razdoblja borbe za opstanak srpske države potiče i gradsko utvđenje,
Kale, izgrađeno pored reke Bistrice, leve pritoke Nišave.

[kojica]

Početkom XV veka pirotski kraj ponovo postaje poprište sukoba između Srba i Turaka.
Posle pogibije sultana Bajazita 1402. godine među njegovim sinovima se rasplamsala
borba oko prestola, a u sve to je uvučena Srbija i despot Stefan Lazarević (1389-1427).
U međusobnim sukobima dveju zaraćenih strana Pirot je nekoliko puta stradao i menjao
gospodare. Konačan rasplet je usledio pogibijim sultana Muse (1411-1413) i dolaskom na
vlast sultana Mehmeda I (1413-1421), saveznika Stefana Lazarevića. Posle ovih
događaja Pirot se ponovo vraća u sastav srpske države i doživljava kraći period mira.
Kao svojevrsni odraz desetogodišnjeg perioda političke i privredne stabilnosti je i
izgradnja manastira Poganova. Ovu zadužbinu je sazidao lokalni upavitelj Konstantin i
njegova žena Jelena. Nesumnjivo najvredniji umetnički predmeti iz ovog hrama su
čuvena i veoma vredna Dvostrana ikona despotice Jelene - Jefimije i Ikona mrtvog Hrista.